Сарсыарда ампаалыктаһан тимир куруусканан итии ууну сомсон иһэллэр, биирдии кырбас хара килиэби сииллэр. «Бэйэлэрин куосталарыттан» үөрэнэр оҕолор кэлэллэр, «кылаас» буолар.
Күннээҕи үөрэх устатыгар сахалыы саҥарыллыбат. Нууччалыы билбэттэр. Биир эмэ тылы нууччалаабыта буола-буола үксүн тарбахтарынан кэпсэтэллэр. Алҕаһаан, сахалыы саҥаран кэбиһии бэрт элбэх. Ол иэстэбилэ судургу. Буруйдаах киһи төҥкөйөн биэрэр Күннээҕи дьуһуурунай оройго охсор. Өстөһүү, ситиһии онно баар. Доҕору тыаһа улахан эрээри ыарыыта суохтук охсуу, өстөөҕү тыаһа кыра эрээри ньүөлүтүүлээхтик охсуу араас элбэх ньымалара онно бааллар.
Түөрт бөлөххө отучча оҕо үөрэнэр. Соҕотох Дьэким Суостап учуутал. Сорох бөлөҕү суруйтаран, сороҕу аахтаран хайдах эрэ сатаан үөрэтэр, ким да мээлэ олорон хаалбат.
Тобуктуу, муннукка туруу, кылааска олорон хаалыы («бэсэбиэдэ хаалыы» диэн буолар) бэрт элбэх. Үс уруок кэнниттэн төрдүһүн «таҥара үөрэҕэ» буолан, аҕабыыт кэлэр. Кини бу дойдуга бэрт өр олорбут. Ойоҕун уонна кырдьаҕас ийэтин кытта туоҕа да суох тахсыбыт эдэр аҕабыыт уонча оҕоломмут, бэрт үгүс ынахтаммыт-сылгыламмыт, хара дьиэҕэ хамначчыттаммыт. «Уу саха» буолан хаалбыт, үксүн үгэнэн кэпсэтэр киһи. Төбөтүн оройугар ыстакаан айаҕын саҕа чүөччэрдии төгүрүк тараҕайдаах чэбдик аҕабыыт кылааска нэлэс гына түһэр. Оҕолор ойон туран таҥараҕа үҥэн сапсыммытынан бараллар. Дьуһуурунай малыыппа ааҕар. Эрээсэлээх аҕабыыт нэлэстэнэн кэлэн остуол кэннигэр олоро түһэн, кылаас сурунаалын хаһыйа тардан ылан арыйа баттыыр да, балачча өр саҥата суох ааҕа олорор. Ол олорон, төбөтүн өндөппөккө эрэ, ханнык эмэ оҕо араспаанньатын аргыый этэр. Оҕо өйдөөн истибэтэх буоллаҕына, аҕабыыт хаһыытаан бытарыппытынан олох маска тиэрэ түһэр. Дьэ онтон уруога бүтүөр диэри «Пошел, муннукка! На колени. Без обеда хаалларабын! Негодяй! Мерзавец!» диэн тылларынан төлүтэ биэртэлии олорор. Уруогу билбэтэх буруйдабыл таһынан, таҥара дьиэтигэр сылдьыбатах, таҥара дьиэтигэр күлбүт, таһырдьа кинини көрсөн баран бэргэһэни устубатах буруйдабыллара кэлэллэр. Ыган-түрдэрэн, кутаа уотунан сабаан баран, истиэнэ оппуохата хоҥноруттуор диэри ааны илгэн аҕабыыт тахсар. Кэнниттэн оҕолор тылларын таһаара, сутуруктарынан дугдуруйа хаалаллар.
Учуутал көмүскэстэ быһыылаах. Иккис сылыгар учууталлаах аҕабыыт кырылас өстөөх дьон буоллулар. Кылаас сурунаалыгар кыһытыһыылаах суруктары суруйсаллар. Хардарыта араас моһуоктары оҥорсоллор. «Таҥара уруогар» соҕотох оҕо малыыппа ааҕарын ууратан, аҕабыыт кылааһы бүтүннүү ыллатан күйгүөнү таһаарар, учууталы «тарбаан» араас кыһыылаах тыллары этэр. Учуутал буоллаҕына, аҕабыыт уруогун кэмигэр бэйэтин хоһугар дьону мунньан гитаралыыр, хомустуур, ыллыыр, айдаарар. «Учуутал соруйан айдааран уруогум куһаҕаннык барда» диэн аҕабыыт сурунаалга бэлиэтиир. Биир буукуба алҕас суруллубутун булан сарсыҥҥытыгар учуутал сүүнэ улахан «я» буукубанан көннөрөн баран, ойоҕоһугар: «Кылаас сурунаалын алҕас суруйуунан марайдыыр сатаммат», диэн суруйар. Учуутал суругун аҕабыыт тырыта сотон кэбиһэр. Аҕабыт суругун учуутал эмиэ сотор. Куораттааҕы тойотторугар үҥсэн дьыала ыраатта. Хардарыта: «Мин хотон эрэбин», диэн оҕолорго кэпсииллэр.
Үҥсүүгэ биирдэ учуутал хотто. Аҕабыыт «таҥара үҥүүтүгэр түбэспит» аатырда. «Киһиэхэ иини хаһыма, онно бэйэҥ түһүөҥ» дии-дии, таҥара дьиэтигэр кини «бүрүкүөт» аахта. «Учууталбытын кыраата» диэн дьон аҕабыыкка өстөннүлэр. Буруйун толуйа куоракка биир ый буолан баран, аҕабыыт былҕаччы уойан таҕыста. Эмиэ моһуоктаспытынан барда.
Күрэстэһии үтэһэтэ биир сарсыарда туолла.
Ол сарсыарда учуутал тоҕо эрэ өргө дылы утуйда. Оҕолор сааскы дьиэ таһыгар оонньуу сырыттылар. Аҕабыыт нэлэстэнэн кэллэ да, «Кылаас!» диэн хаһыытаата. Учуутал төһө да хойутаатар «таҥара уруога» буолара ыраах этэ, оҕолор, саараан, тэпсэҥнэһэ турдулар. «Кла-асс!» диэн хаһыытаан бытарытта ыксаабыт аҕабыыт. Тигинэһэн киирбиттэрэ, көрүдүөртэн кылааска киирэр аан иһиттэн хатааһыннаах эбит. Аҕабыыт икки ытыһынан баттаҕын имэриммэхтии түһээт, күлүүһү көтүрү тардан кэбистэ. Малыыппалара бүтэн, саҥардыы үөрэнэн эрдэхтэринэ учуутал хоһун диэки аан тэлэллэ түстэ, бөлтөрүттэҕэс алтан тимэхтэрдээх «куорма» таҥаһын таҥныбьгг учуутал аҕабыыкка сүүрэн кэлэн, остуолу сутурҕалаата да, бардьыгынаан тоҕо барда:
Эн аҕабыыккын дуо?
Аҕабыыт ойон туран утары хаһыытыы тоһуйда:
Аҕабыыппын! Эн туоххунуй?
Мин учууталбын! А ты разбойник!
Оҕолор уолуйан өрүтэ көбүөхтэһэ түстүлэр.
Оҕолор, барымаҥ, учууталгытын көрүҥ! диэн ордоотоото аҕабыыт.
Тахсыҥ! диэн кыланна учуутал.
Охто-охто, түҥнэритэ көтүһэ-көтүһэ, оҕолор таһырдьа ыстаннылар. Кинилэр кириэтэһэ хааллылар.
Онтон учуутал тахсан: «Класс!» диэн хаһыытаата.
Онтон ыла аҕабыыт дьулаана оҕолорго мөлтөөтө. «Учууталбыт амырыын киһи эбит» диэн буолла. Таҥара дьиэтигэр сылдьыбат, аҕабыыт уруогар бэлэмнэммэт, аҕабыыты көрсөн баран бэргэһэлэрин устубат буолан хааллылар.
Бу сырыыга үҥсэн аҕабыыт хоппут аатырда.
Саас үөрэх бүппүт күнүгэр оҕолору кытта учуутал уураһан бырастыыласта. Ол туран кини эмискэччи сыҥааҕа титирээтэ, аллараа уоһун хам ытырбахтаата уонна: «Барыгытын таптыыбын Бука барыгытын!» диэн баран, киэр хайыста. Сиэбиттэн маҥан былааты сулбу тардан таһаарда да, хоһугар ыстанна.
Атын ыраах оскуолаҕа уларыппыттар. Түөрт нэһилиэккэ соҕотох оскуола баара учуутала суох хаалла.
Тымтык уота
Айан суолун чугаһыгар ыалдьыт-хоноһо үгүс. Ол иһин Мэхээлэ Бэһиэлэйэп нэһилиэк уһугар чиэски сиргэ Дулҕалаах хочотугар мара балаҕан туттарбыт. Кураан дьылга кинилэр Эргиттэ алаастан көһөн Дулҕалаахха бүгэллэр.
Эрдэ күһүн көһөн ньирилээн киирэллэр. Чуумпу уһуктар, сылгы-ынах ааллаһар, кэлии-барыы буолар.
Бэһиэлэйэптэр аҕалара нэһилиэккэ кинээстээбит, таҥара дьиэтигэр ыстаарыһалаабыт кырдьаҕас, өҥөҥнөөбүт Өлөксөй оҕонньор дьиэттэн тахсыбат, үксү саҥарбат, сытар да олорор. Бэрт мааны ыалдьыт кэллэҕинэ аан маҥнай кини: «Тугу иһиттиҥ, доҕоор? Эһиги диэки хайдах олороҕуот?» диир. Үлэтэ итинэн бүтэр. Кини эмээхсинэ Бороскуобуйа, ыыс араҕаһынан чөрбөччү көрбөхтүүр, барыттан соһуйан-өмүрэн хабыаланар, тэлгэҕэ тэлээрбэхтиэр диэри эрчимнээхтик эргичиҥниир. Ол курдук күүдэпчилэнэ туран, саҥаран эрэр саҥатын эмискэччи быһан, таһырдьа ыстанан хаалар. Кини мэлдьи тиэтэйэ сылдьар.
Эдэр тойон куурбут-хаппыт, өкчөһүйбүт Мэхээлэ уонна мөдөөттүк мылаарыйбыт Өрүүнэ сыл аайы төрөтөр оҕолоро өлөн иһэллэр.
«Оҕону сиир» абааһыны Бэһиэлэйэптэр араастаан албынныы сатыыллар. Оҕо биһигин тула эһэ тыҥырахтаах ытыстарын сараччы баайаллар. Оҕоҕо араас «куһаҕан дьон», араас «кэриим нууччаларын» ааттарын биэрэллэр. Уол оҕону кыыстыы таҥыннараллар. Оҕо төрүүрүн кытары түннүгүнэн ылан, кэннилэринэн хааман илдьэн, ханнык эмэ дьадаҥы эмээхсиҥҥэ күрэтэллэр.
Оҕолор өлөн иһэллэр.
Кинилэр чугас аймахтара Сүөдэр Бэһиэлэйэп соҕотох уола, били Даарыйа эмээхсин «Сыллай Луха» диэн аат иҥэрбит киһитэ, кэлэн хас да хонукка олорон барар. Уонча мааны ыалга, Бэһиэлэйэп аймахха Сыллай Луха соҕотох ыччат. Барыларытар «уларсыкка», ыҥырыыга сылдьар, улахан үөрүүнэн көстөр уон алталаах-сэттэлээх бэдик. Кини баай оҕото бардам, тот оҕото дохсун, ити аҕыйах сааһыгар бу күн аннын бары үлүскэннээх дьаллыктарын билэ охсубут. Нэһилиэгин иһигэр тустан, мас тардыһан тэҥнээҕин булбат буолан эрэр. Баҕыстыгас сирэйэ, үрбүт хабах курдук, үллэ кытаран, дириҥник тимиччи олорбут ыыс-араҕас хараҕа төгүрүйэн баран дьону соруйан булан этиһэр, ииссэр, уолуктаһар. Сыллай Луха күүһэ, кини өйө аатыран эрэр. Кини сэлиик атынан сундулутан тиийэн кэллэҕинэ, балаҕантан ампаарга төттөрү-таары сүүрэкэлэһии буолар. Биэс-алта сыл үөрэнэн, Сыллай Луха икки группаны бүтэрэн баран уурайбыт, үөрэҕэ да суох аҕатын, аймахтарын баайдарыгар олороо ини диэн буолар.