Тоҥон хаалыыһы. Сүүрэр ээ, бу таҥаһынан! Абааһы киһи, дэһэллэр.
Микиитэ, чохчойо-чохчойо, сарылыыр.
Учуутал тахсыбытыгар силэллэн биэрдилэр.
Бу уол күрээтэ Туттубут Тоҥон өлө сыста Ытыыр дэһэн аймалаһа түстүлэр.
Учуутал биир кыра уолу аҕалан Микиитэ аттыгар туруоран кэбистэ уонна эттэ:
Бу уол эйигиннээҕэр кыра да ытаабат. Пахыый, бачча улахан эрээри «Мээх!»
Тэллэҕэр уостаах, чачархай баттахтаах, сып-сырдык саһархайынан турулуччу көрбүт уол, харытынан муннун туора соттуммахтыыр, ыстаанын өрүтэ тардыммахтыыр. Киһиргиир быһыылаах, ытаабат киһи буолан.
Уолтан кыһыйан Микиитэ тохтоон хаалла.
Манна бэлэмҥэ олорон үөрэниэҥ буоллаҕа дии, диэтэ учуутал уонна обургу уолаттарга тугу эрэ сибигинэйэн баран хоһугар киирэн хаалла.
Тарҕастылар. Онтон бии кыра уол кэлэн:
Доҕоор, мин мааска тириитэ бэргэһэлээхпин ээ. Көрүөҥ дуо? Мин ийэм Сөөнө эмээхсин дьэ сүрдээх эмээхсин, мааскабытын өлөрөн хачыгыратан кэбистэ уонна миэхэ бэргэһэ тигэн бытарытта Мин Арамаан Соппуруонап диэн киһибин
Бэргэһэни көрдүлэр, хайҕаатылар. Киэһэтигэр Буута Болтоойоп диэн Микиитэ билэр уола кэллэ. Бэҕэһээ өрөбүл буолан кини дьиэтигэр баран, бүгүн үөрэҕи куоттаран кэлбит.
Эйигин мин көрөр буоллум, диэтэ Буута.
Хайдах?
Эн аҕаҥ «оҕобун оҕолор атаҕастыахтара, көрө-истэ сылдьаар», диэтэ.
Аҕатын туһунан истээт, Микиитэ ытаары, уоһа мэрбэҥнээтэ.
Хоонньоһон баран, сибигинэһэн кэпсэтэ сыттылар.
Эйигин мөссүйүөҥҥэ олорор дииллэр ээ, ол хайдаҕый? диэтэ Микиитэ.
Оттон буоллаҕа бу дии. Билигин эн да олордоҕуҥ.
Бу мөссүйүөн дуо?
Уонна?
Тыый! Микиитэ олоро түстэ, кини мөссүйүөҥҥэ олорорун дьэ өйдөөтө.
Мөссүйүөн диэн олус ынырык дойду сурахтааҕа.
Былырыын Микиитэ ийэтиниин Болтоойопторго сылдьыбыттара. Болтоойоптор уонча оҕолоохтор, биир ынахтаахтар. Икки улахан уоллара, иккиэн хос ааттарынан ыҥырыллар уолаттар, быыкаайык балаҕаннарын чигдитигэр оонньуу сылдьаллара. Микиитэлээх балаҕаҥҥа киирбиттэрэ, Болтоойоптор ийэлэрэ кырдьыбыт дьахтар Сарахыс Маайа ытаан ньирилии олорор эбит. Сыгынньах уол-кыыс хаҥас диэки муннукка бөлүөхсэн оҥой-саҥай көрө-истэ тураллар. Хотунунааҕар быдан эдэр киһи, сүһүөхтээх хоппоҕор муруннаах, кыласпыт кыараҕас харахтардаах, бэрт аҕыйах саҥалаах Өлөксөй бэрт холкутук сылбаххай чэйи иһэ олорор. Сарахыс Маайа ытаабыта өр буолбут, күөмэйэ кыыкыначчы бүппүт, харахтара дьолточчу испиттэр, баттаҕа сарымта арбайбыт, ырбаахытын уолуга нэлэккэйдэнэн, ырыган хомурҕанын уҥуоҕа хоппойбут. Ытыырын быыһыгар кими эрэ үөҕэн ыҥырҕайдыыр.
Ырҕайа сытыйбыт, үллэ сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт! Соруйан сиэри буллаҕыҥ буолуо. Хаһан эрэ син умса түһүөҥ эн даҕаны.
Дьахтар саҥатыттан буоллаҕына, буруйдаах киһи саманна баар буолуон сөпкө дылы. Ол эрээри «ырҕайа сытыйбыт киһи» көстүбэт: эр киһи, оҕолор бары көтөхтөрө сүрдээх.
Балачча саҥата суох олорбохтоон баран, Сөдүөччүйэ ыйытта:
Бу туох үлүгэрэ буолла, Өлөксөөй?
Киһи чэйин иһэрин тохтотто, хайдах эрэ көрдөөхтүк уоһун чорботон баран ойоҕун одуулаһан олорбохтоото, онтон Сөдүөччүйэни, Микиитэни, бэйэтин оҕолорун одууласта уонна наһаа холкутук эттэ:
Бэйэтиттэн ыйыт
Сарахыас, бу туох айылаах буоллуҥ?
Маайа тохтуу түстэ, бөтө-бөтө, ордоотоон кэбистэ:
Үтүө дьахтар, өйдөөх дьахтар, эн үөрээр-көтөөр. Мин, акаары киһи, аһыйабын, ытыыбын
Эмиэ ытаан ньиккирээбитинэн барда.
Муннукка бөлүөхсэн турар оҕолору Сөдүөччүйэ ааҕан көрдө быһыылаах.
Күтүөр, оҕолоруҥ бары бааллар буолбат дуо? Икки улахан оҕоҥ таһырдьа.
Баар буолбакка ханна барыахтарай?! Арай өллөхтөрүнэ астынаары гынаҕын дуо эн, диэтэ, Маайа ытаан улуйарын быыһыгар.
Сүөһүгүт хайдах турар? диэн Сөдүөччүйэ дьиэлээх тойонтон ыйытта.
Өлөксөй эмиэ чэйин тохтотон хотонун диэки хайыһан иһиллээн олордо. Баарын биллэрбит курдук, хотоҥҥо ынахтара тыаһаата
Соҕотох ынахпыт баар.
Хайа-хайа үөдэн буолтуй бу күтүр диэн Сөдүөччүйэ мунаарда.
Сарахыс Маайа сүүстэри, сэҥийэлэри барытын биирдэ ытыһан эргитэ сотон баран, туора садьыйан кэбистэ:
Кинээспит, ырҕайа сытыйбыт, дыгдайа сытыйбыт баара, улахан уолбун Буутаны оскуолаҕа уган кээспит
Дьэ онно?..
Мөссүйүөҥҥэ киллэрбит үһү. Хааһына аһыгар
Дьэ онно?
«Дьэ онно» диэбит буола-буолаҕын. Ону билэҕин дуо, кисиэ! Ол аата саллаат буолар буоллаҕа дии. Хайа дойду баһыгар-атаҕар тиийэн оҕом умса түһэрин ким билиэй!..
Маайа эмиэ ытаан бөтүөхтээн барда.
Сөдүөччүйэ күлэ түһээт, эттэ:
Күтүр, аньыы даҕаны тыыннаах киһиэхэ
Эр киһи чаанньыгын толорон уокка уурда уонна үлэтигэр таҕыста.
Күлүмэ, эн да оҕолордооххун, онтукаларыҥ мөссүйүөҥҥэ бардахтарына үөрүөҥ дуо? Көр, киһи эрэ барыта оннук, диэтэ Маайа, өрүтэ бөтүөхтүү олорон.
Күтүр, уурай, киһи өлбүтүгэр дылы сүрүн баҕаһын!
Эн үөрээр
Үөрүөм.
Эн уолаттарыҥ учуутал буолуохтара.
Буолуохтара даҕаны.
Эн уолаттарыҥ аҕабыыт буолуохтара.
Буолуохтара даҕаны.
Эн уолаттарыҥ хородобуой буолуохтара.
Ээ, лахсыйыма! Хаһан көрбүт тойоммутун баран Хата чэйгин кут. Итиилээн баран дьиэбитигэр барыахпыт этэ.
Чэйбэр тугум да суох. Сылбаххайдыы кутан көрөр инибин Маайа туран оһоҕор мас уурда, чаанньыгар чох тарта. Оҕолорум улааттахтарына киһилии олоруом диэбитим. Ханна баар? Ырҕайа сытыйбыт, өссө бардьыгыныыр: «Акаары», диир. Биһиги нэһилиэктэн биир оҕону мөссүйүөҥҥэ көрдөөбүттэр. Оҕолоох элбэх. Атаҕастабыллыы мин оҕобун биэрэр буоллаҕа, ырҕайа сытыйбыт
Микиитэ оннук ынырык дойдуга түбэһэн хаалбыт эбит.
Оскуола эргэ «нуучча дьиэтэ». Дьиэ ортотунан кылгас, хараҥа көрүдүөр. Көрүдүөр аҥаар өттүгэр мөссүйүөн оҕолоро уонна кинилэр астарын бэлэмниир эмээхсин икки оҕотунуун олороллор, аҥаарыгар кылаас уонна учуутал хоһо.
Оҕолор хосторугар остуол, олох мас эҥин диэн суох сирэ, орон туһунан этиллибэт даҕаны. Бары бэйэ-бэйэлэригэр ыгыта түсүһэн муостаҕа кэккэлэһэн утуйаллар. Арай биир Уйбаан Ханаайап диэн уол уопсай куучаттан тэйэ сытар. Уйбаан сүүрбэччэлээх киһи. Кини тыҥа курдук дыгдайбыт сирэйигэр сөбө суох суптугур сүүстээх, хомурдуостары батарыта баттаабыт курдук сүүрэлэҥнэс харахтардаах, лаһарыйбыт намыһах уҥуохтаах суон киһи. Оҕолору Уйбаан араастаан муҥнуур, эттэрин суоһугар сылытыһан саҥардыы нухарыйан эрдэхтэринэ саптан сытар таҥастарын хастыы тардар, сирэйдэригэр тымныы ууну ыһар, кымаахтыыр, баттахтарын тардар. Утуйбут оҕо «саатар сириттэн» атаҕын эрбэҕэр быанан баайан кэбиһэр. Ол эрэйдээх тыыллаҥнаан улаханнык ыалдьар уонна уһуктан баран кыбыстан муҥнанар.
Уйбаан дьиибэлиириттэн куттанан киэһэ хойукка диэри утуйбаттар, сарсыарда эрдэ, кини иннинэ уһукталлар. Утары көрөөрү гыммыт оҕо муннугар томороон сутуругунан дугдуруйар эбэтэр суон быччыҥын күүрдэн баран, харбатан чаҕытар. Оҕолор элбэхтэрэ киниэхэ «балабыына буорсуйа» биэрэр иэстэн хаһан да тахсыбаттар. Ол аата, өлүү астарын аҥаардаан баран киниэхэ таллараллар.
Сотору Уйбаан Ханаайапка Микиитэ улахан буруйу оҥордо. Ханнык эрэ улахан бэчээттээх халыҥ кумааҕынан сиэртимэ хомуллан Буута Болтоойоп уол үөрэнэригэр көмөлтө харчы киирэр. Биирдэ остуорас эмээхсин уола уонна Ханаайап киниттэн харчы албынныырга сүбэлэстилэр. «Өрөбүлгэ дьиэтигэр бардаҕына аара ситэн ылан, «Эйигиттэн учуутал харчы иэс көрдөтөр» диэххэ. Кини эрэбил биэриэҕэ уонна учууталтан иэстиэ суоҕа» диэн ньыманы эттэ Уйбаан. Биирдэрэ сөбүлээтэ. Ол сүбэлэһиини Микиитэ соҕотоҕун иһиттэ уонна кистээн Болтоойопко эттэ.
Онтон ыла Ханаайап Микиитэни наһаа атаҕастыыр, араастаан муҥнуур буолла.
Онуоха эбии Микиитэ бэйэтэ да көнтөрүгэ олус. Тэтэрээтигэр чэрэниилэни тоҕон баран, ыга куттанан уруучука ньаалбаанын көҥдөйүн учууталга көрдөрө-көрдөрө: «Мантыата мантыахатыттан тоҕунна» диэн ааспат, умнуллубат элэккэ барда.