Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, маннык буолбуттаах. Биирдэ уолаттар лаабыс оҥороннор хараҥаҕа ылларбыттар. Сиргэ хонуохтарын таҥастара чараас уонна ыһыктара суох. Массыыналара буоллаҕына лаабыстаах сирдэриттэн икки көстөөх сиргэ бэс ойуур быыһыгар хаалбыт. Сис оройугар турар массыынаны им балайга булар уустуга чахчы. Ким бэриэтчиттиирин быһаарсыбыттар. Өрүү бастыыр Куочук «уҥа атаҕым халытар» диэн аккаастаммыт. Куола уол «сирбин үчүгэйдик билбэппин» диэн батан кэбиспит. Кэлин тиһэҕэр «Битээлий бастаатын» диэн уолаттар Битээлийдэрин кэннигэр киирэн субуруһа турунан кэбиспиттэр. Битээлий көхсүн этитэн баран, барыара халыйбыт хараҥаны хантайан одуулаамахтаабыт, ол кэннэ «бу диэки» диэт, хаампытынан барбыт. Ити курдук, ытыс таһынар хараҥаны ортотунан хаамсан массыыналарыгар уон хаамыынан туора тахсан кэлбиттэр. Уолаттар үөрүүлэриттэн Битээлийдэригэр: «Халытаҥҥын, уон хаамыыны ордук хаамтардыҥ!» диэн хаадьыласпыттар.
Тээппин. Кинини лөкөчөөттөр итинник ааттыыллар. Тээппин аҕата эдэр сылдьан бу сирдэринэн сылдьан бултаабыт, онтон сиэттэрэн бу сиргэ бултуур үгэстэммит. «Бастаан утаа доруоп саанан, сүнньүөҕүнэн бултуурбут. Табаларга чугаһыы сатаан оннооҕор бэйэбит таба буоларбыт», диэн Тээппин кэпсээнин саҕалыыр.
Тарыҥ үрэххэ киирэн кэлбиппит, арай, табалар мэччийэ сылдьаллар. Туохха эмит хаххаланан чугаһыахпытын, киһи наадыйдаҕына, сүөм да саҕа мас суох буолан биэрдэ. Остуол сирэйин курдук киллэм ыраас сиргэ киирэн хааллыбыт. Балаһыанньа уустугурда. Толкуйдуу түһэн баран, «табалыы хаамыахха» диэн өй көтөн түстэ. Куочук атыыр табаны үтүктэн илиитигэр саатын туора тутан баран илиитин өрө уунна. Оттон мин Куочугу биилиттэн кууһаммын, таба кэннэ буолан хаамыстыбыт. Арай, атыыр табабыт биһигини боотургуу көрдө быһыылаах, утары сүүрэн кэллэ эрээри икки сүүс миэтирэттэн ордук чугаһаабат. Одуулуур. Тула холоруктуур, сири табыйар, муоһунан суоһурҕанар.
Ити кэмигэр биһиги ытан тигинэтэбит да сүнньүөхпүт хантан тиийиэй. Сүнньүөхтэрбит атыыр иннигэр сиргэ түһэн муоҕу бурҕаҥнаталларын көрөбүт эрэ. Ыттыбыт да табабыт тэйэн хаалар. Онтон өтөр соҕус буолаат, эмиэ төннөн кэлэр. Ким эрэ салгыҥҥа суруйан кэбиспитин курдук, көстүбэт кыраныыссанан ордук хос чугаһаспаппыт. Абалаах баҕайы этэ, ааста эрэ диэн. Билиҥҥибит курдук күүстээх саалардаахпыт эбитэ буоллар, диэн Тээппин үөһэ тыынар, саҥа атыыласпыт «Тигр» карабинын илиитигэр ылан кыҥаталаан көрөр.
Уолаттар күө-дьаа буолан бултуохтаах сирдэригэр «Иччилээххэ» бардылар. «Куочуктар» бөлөхтөрүгэр мин бырааппынаан хааллыбыт. Биһигини кытта «Кулууп Өлөксөйө» бултаһар буолла. Өлөксөй Уоһукап Куола бииргэ төрөөбүт убайа. Кини ыал буолан дойдутуттан көһөн, Нам Хатырыгар олохсуйбут. Бу олорор үүтээммитин Өлөксөй Халбаакы Бааската уонна Быччах Баһылай диэн булчуттары кытта бу эргин бултаары туттубуттар. Онон, дьиҥэр, Өлөксөй туппут үүтээнигэр күөлэһийэ таалалыы сылдьар эбиппит. Быйылгы булка Өлөксөй сиригэр-уотугар ыалдьыт курдук ахтылҕанын таһаара кэлбит.
Куочук сааһынан төһө да эдэрин иһин, бу сиргэ бас-көс киһибит. Кини былаанныырынан кэлии-барыы оҥоһуллар. Кини бу сиргэ егерь курдук сылдьар. Кыһыннары, сайыннары эргиччи бокуойа суох түбүгүрэр. Кини бултуурун таһынан, сайынын дьахтар аймаҕы батыһыннара сылдьан, сир астатар үгэстэммит. Дьахталлар бу сиргэ ордук сугуну кыайа хомуйар буолбуттар.
Дьахталлар бааллар эбит туохтан да толлубат, чаҕыйбат дьон. Массыына батылыннаҕына кымырдаҕастар курдук мас хомуйа бытарыһаллар, массыына анньыыта тирээтэҕинэ кытай аармыйатын саллааттарын курдук, массыына тула саба түһэн, үтүрүйэн эбэтэр соһон, ороон ылаллар. Дьахталлар диэн итинник дьон, диэн сөҕөр Куочук. Бэл, кинилэри эһэкээн чаҕыппат. Төһө да эһэкээн аттыларыгар баарын араастык биллэрдэр да, отоннооһун абылаҥа син биир баһыйар. Син мэһэмээннэрин, биэдэрэлэрин толорбут буолаллар, диэн кэпсиир.
Бу да сырыыга Куочук төбөтүгэр оҥоһуллубут былаанынан булт соноругар турдубут. Өлөксөйдөөх Антон бииргэ, оттон мин Куочуктуун хаамар буоллубут.
Эт быстыыта
Былырыын баччаларга, ол аата балаҕан ыйын ортотугар, самахпытыгар диэри хаары оймуу сылдьыбыт буоллахпытына, билигин хара сиринэн хаамсабыт. Былырыын манан үрэх тардыытыгар бары кэккэлэһэн олорон хаартыскаҕа түспүт, сынньаммыт маспытын сааскы уу сыҕарыппатах.
Мин сылдьыбыт сирбин билэн, бэрт сэргэхтик туттабын. Куочук тукулаан кумахтарыгар ойууланан хаалбыт кыыллар суолларын кыҥастаһар уонна илиитинэн салгыны хайыта суруйтуур. Ити аата кини кумахха суолларын хаалларбыт кыыллар хайа туһунан барбыттарын уонна ханна тиийэн тохтуохтаахтарын быһаарар быһыыта.
Сэргэлээх күөлгэ кэллибит. Былырыын бу күөлгэ бырдыбыт быстан, чэйдээбиппит, гречка хааһы сиэбиппит. Онно гречка хааһы минньигэс да этэ. Кырдьыга баара, аччыктаатахха оннооҕор хоручуоска кытта минньийэр. Оттон гречка арыыга тумаламмыта минньигэһэ ураты этэ. Манна Дьаакып сойоору этин хаарынан сууммута. Оттон быйыл чэй өрүнэргэ ытыс уу булбаккабыт, ыксааммыт тайах маары туорууругар бадарааннаабыт олугуттан куруусканан сомсон ууланныбыт. Ити курдук сир-дойду улаханнык да курааннаабыт этэ. Сискэ, тарыҥҥа адьаһын уу суох буолбут. Онон тайахтар уулаах сирдэринэн үрэхтэри бата үөл сиргэ тохтообут чинчилэммиттэрэ. «Сарсын бу сиртэн бардахха табыллыыһы», диэн Куочук тойоннуур.
Сэргэлээххэ иккиһин эргиллэн кэллибит. Чэйдээтибит. Күөл уута тайах олугун уутун курдук буолуо дуо, быдан ыраас, утаҕы ханнарар амтаннаах. Чэйдии олордохпутуна, үөһэттэн кынаттарын сараппытынан куоҕас түһэн ууну барылатта. Чэрэс диэн ыппыт урут харахтаабатах көтөрүн көрөн соһуйда, күөл кыламаныгар диэри киирэн, күөнүнэн ууну ыга анньан, хамсаабакка одууласта. Өр-өтөр буолбата, аны иккис куоҕас тайааран кэлэн түстэ.
Бастакы күҥҥэ олус уһуннук хаамтыбыт, онон атахпын ыарыттым. Ордук хаҥас быттыгым атахпын атыллаппат гына быһа тардан ыарыйда. Маннык туругунан сарсын хаамар саарбахтанна. Үүтээммитигэр им балай хараҥаҕа кэллибит. Сүүскэ кэтэр банаардаах буоламмыт суолбутун сырдатынан эрэйдэммэтибит. Ити күн уон икки чаас хаампыт этибит.
Эти үөрэппэккэ эрэ итинник уһуннук тоҕо түһэн хаамыы эрчиллиитэ суох, этэ куурбатах киһи сэниэтин эһэр, этин-сиинин ыарытыннарар. Онон булт бастакы күннэригэр харыстана соҕус хаамыллыахтаах.
Саҥа хаар
Сарсыарданан халлаан суһуктуйуута таһырдьа тахсан киирдим. Арай, тула өттүм сып-сырдык буолбут. От-мас, сир-дойду сыа хаарынан тэлгэммит. Хаар түспүтүн туһуна сонуннаах үүтээммэр киирэбин. Ону истэн, дьонум күө-дьаа буола түстүлэр. Киирии-тахсыы элбээтэ.
Ханнык булчут күүппэтэҕэй, кыраһа хаары, бастакы хаары. Бары да сүргэбит көтөҕүллэн ким итии чэй, ким хатан кофе истибит. Бу олорон ким тугу түһээбитин ырытыы буолла. Аҕа киһибитигэр түүл көстүбэтэх. Антон «түһээччим суох» диэн батан кэбистэ.
Оттон мин түһээтэхпинэ, арай Куочук массыынатыгар бу сир олохтоох уолаттара ыгыта симсэн олорон иһэллэр. Бэс тукулаанын туораан тахсыыларыгар үс дьахтар массыынаны тохтотор уонна массыына иһигэр аҕамсыйбыт көрүҥнээх дьахтар киирдэ да, кып-кыһыл уостарын чорбоҥноппутунан уолаттары кырыыламмыт харахтарынан сып-сытыытык тэһитэ көрүтэлии-көрүтэлии саҥаран талыгыраабытынан барар. Дьахтар төтөлө суох кылыгыраабыт саҥата массыына иһигэр дуорааннанан ньуу-ньаа умайыктанна. Кини чопчу туох диэн саҥарарын сатаан истибэппин эрээри, олохтоох уолаттарга туохтан эрэ улаханнык кыыһырбыт көрүҥнээх.