Туох буоллугут, диибин Артемҥа.
Ээ, Агит акаары. Миигин кырбаары тииһэр. Ону кытта тардыалаһа сылдьаммын тимэҕиттэн иҥиннэрэн көстүүмүн алдьаттым. Хайа кэбирээбит баҕайы эбитэй. Биһиги бүтэн олоробут. Дыиэбитигэр барыах. Онно да ас элбэх. Биһиги атыыласпыппыт, диэтэ тура-тура Артем. Хайыахпыный, барсарга тиийдим.
Хоспутугар ким да суох эбит. Кыыс Өлүөсэ ханна эрэ барбыт. Артем киирээт да, Агит тумбатыттан икки бытыылка ханньааҕы сулбу ойутан ылла. Онтон атын, быһыы да аҥаара килиэп, суох. Утары хос кыргыттарыттан тахсан килиэп ыллым, куукунаттан чэй таһаардым. Ыал ыалынан буола түстүбүт. Дьадаҥы астаах, күндү арыгылаах остуолбутугар уун-утарыта олордубут. Аччык киһи бастакы ыстакааны иһээт, хараҕым ирим-дьирим буола түстэ. Сүргэм көтөҕүлүннэ. Омук литературата эрэ, сатана эрэ умнулунна. Агит ордуоһун, акаарытын кэпсэтэн, чэ, быһаччы эттэххэ, кинини «сокуускалаан» бэрт үчүгэйдик истибит, аһаатыбыт
Сарсыарда төбөм ыаҕастаах уу курдук. Барым барыта ыалдьар. Экзамеммын саныы түстүм. Бастакынан киирэр былааннааҕым, ол хаалбыт. Нэһиилэ турдум. Уу истим. Дьэ доҕоор, хотуо бөҕөнү хотуолаатым. Уунан, кубус-кураанаҕынан. Кыаллыа суох буолан төттөрү сыттым. Артем миигин угуйан көрөн баран барда. Агит кэлбэтэ. Ол икки ардыгар утуйан хаалбыппын. Киһи тардыалаабытыгар биирдэ уһугуннум. Бииргэ үөрэнэр уолум Степа киирэн турар.
Уон икки ааста. Тур, доҕор, баран туттар. Оҕо аҕыйаабыт этэ, диир. Өссө улаханнык ыалдьыбыппын.
Нэһиилэ туран сууннум. Аһыыр кэлиэ дуо? Салгын сиэри таһырдьа таҕыстым. Остолобуой иннигэр Тамара уун-утары көрүстэ.
Хайа, ыарыйдыҥ дуу, тугуй? диэтэ.
Ыарыйдым. Гриптээтим быһыылаах, диэтим сирэйбин буорга анньан, олох сымыйалаан. Сааппытым иһин туох кэлиэй, буолар буолтун кэннэ. Үүт иһиэм этэ. Эһиги үүттээххит дуо?
Баар, кэл, киириэх. Экзамеҥҥын туттардыҥ дуо?
Бу баран иһэр дьүһүнүм.
Кыаллыа суох буоллаҕына, хойут туттар. Билигин дьиэбэр тахсан сыт. Мин врач ыҥырыам, диэтэ Тамара барахсан
Үүт иһэн арыый холкуйдум. Тымныы салгынынан дьэгдьиччи тыынан, санаабар, арыый чэпчээн туттара тиийдим. Биир кыыс хаалбыт. Оҕолор миигин күүтэн ыксыы аҕай тураллар эбит. Киирэн билиэт ыллым. Дьолго, билэр билиэтим. Бэлэмнэммэккэ, быһа кафедраҕа баран кэпсээн киирэн бардым. Омук литературатын учуутала олус эйэҕэс быыкайкаан нуучча дьахтара мин сирэйбин-харахпын одуулаһар. Мин кыбыстабын. Түннүк диэки, дьиэ үрдүн диэки көрө-көрө тугу билэрбин кэпсиибин. Үксү кэпсэппэккэ тохтотто.
Ыалдьаҕын дуо? диэн олус истиҥник, эрэллээхтик көрөн олорон ыйытта.
Хайдах эрэ куһаҕаммын, диэтим онуоха мин. Өссө икки боппуруоһу, олох кыра боппуруостары биэрдэ. Мин уһата соҕус эппиэттээтим.
Бар, сынньан. Врачка көрдөр, диэбитинэн зачеткабын уунна.
Сиргэ тимириэхтии кыбыһынным. Олоххо дьон эрэлинэн туһанан наһаалаан кэбиһэртэн ордук ыар буруй баарын билбэппин. Доҕор, таптыыр киһин абыраллаах үүтэ, эрэнэр, үчүгэйгэ үөрэтэр учууталыҥ истиҥ сыһыана туохха да тэҥнэммэттэр. Ону эн албынныыгын. Сидьиҥ быһыы Ол иһин тугу эмэни түктэрини оҥордохпуна, киһини хомоттохпуна, мин омук литературатын экзаменын, онно кэбилэммиппин саныы түһэбин.
Хаһан да кыраҕа таптыыр доҕоргун албыннаама, киниэхэ тугу барытын кырдьыгынан эт. Оччоҕо эн дууһаҥ сырдык, ыраас буолуоҕа. Ыраас дууһалаах сылдьартан ордук улуу дьол суох.
КӨРСҮБЭТЭХ КҮННЭРИМ
Мин кинини көрбөтөх, көрсүбэтэх күннэрим ахсааннаахтар. Ол да буоллар икки илиим тарбаҕар тоһута тутан, үөр сүөһүнү ааҕар курдук «биир, икки» диэн лаһырҕаччы ааҕан биэрэр кыаҕым суох. Тамара күнүс илэ, түүн түүл кэрэтэ буолан мин аттыбар сылдьар.
Иккис курска үөрэнэ сылдьан саас дэлби ырбытым, сылайбытым. Ол иһин студпрофкомтан путевка ылан, Тамарабын кытта сүүстэ, баҕар, ордукта да буолуо, быраһаайдаһан, биир да экзамены туттарбакка, барытын күһүҥҥүгэ логлу көһөрөн кэбиһэн баран соҕуруу итии муораҕа сынньана барбытым. Кырдьык, онно сылдьан биллэ көммүтүм, төлөһүйбүтүм. Хара муора күнэ, халлаана, дьикти чэпчэки күөхтүҥү уута сүргэбин көтөхпүтэ. Ырыам уонна ыра санаам кыталыга таптыыр да таптыыр Тамарам сүрэ-кута, тыыннаах мичээрэ, нарына-намчыта миигин кытта этэ эбээт. Ол иһин үгүс түбүктээх утуйбатах түүннэр, аанньа аһаабатах күннэр умнуллубуттара.
Күһүн дойдубунан эргийэн тиийбитим. Үөрэх саҕаламмыта. Эмиэ көр-нар, үөрүү-көтүү. Тамара олус тупсубут этэ. Биһиги истиҥник көрсүспүппүт. Мин сааскы түөрт экзамеммыттан үһүн утуу-субуу туттарбытым. Сүрэх ыллыырга дылыта. Үчүгэйэ. Төрдүс экзамеммын Милентий Ильич оҕонньорго туттарыахтааҕым, билэр буолан эрэх-турах этим.
Экзамен туттара кэллим, диэн баран мин Милентий Ильичкэ декан суругун ууран биэрдим. Оҕонньорум хараҕын үп-үрүҥүнэн тиэрэ көрөн таһаарда. Декан суругуттан уоту көрбүт киһи курдук кэннинэн тэйиэккэлээтэ. Онтон ньамайыаҕынан ньамайан, айаҕын олус тупсаҕайдык, тардыллыбыт айа сиһин курдук дьиктитик ырбайан, эҕэлээхтик күлэ түһээт:
Мин эйиэхэ туруоран турабын, диэтэ.
Тугу? Мин туттара иликпин ээ
Оннук эбит дии. Тойон эн туттара иликкин. Мин быһаас эйиэхэ, көр бу, тэтэрээтин тэнитэ-тэнитэ үөрдэ-көттө, единицаны туруорбутум. Аанньа ахтан, киһини киһи диэбэккэ, туттарбакка барбытын иһин, диэн этэн бүтэрээт, оҕонньор хараҕын араастаан көрө-көрө, эппэҥнии турда.
Мин туттарбатахпар биричиинэлээхпин
Ол эн биричиинэҥ ахсааҥҥа киирбэт. Туппаппын, онон бүтэр. Эн уһуллан бүтэн тураҕын. Сарсын үөрэнэ кэлимэ, диэт, оҕонньор эргийэн да көрбөккө, додоһуйа турда. Мин наһаа абардым. Ити күн мин Тамараҕа барбатым. Хайа сирэйбинэн кинини көрсүөхпүнүй?! Куота көтө сырыттым. Сарсыҥҥытыгар декантан өссө сурук ылан Милентий Ильич олорор дьиэтигэр тиийдим. Оҕонньор бэҕэһээҥҥитин курдук буолбата, үөрэ-көтө көрүстэ. Тугу эрэ, бэрт дуона суоҕу кэпсээтэ. Үлэлиир хоһугар ыҥыран киллэрэн, сымнаҕас кириэһилэҕэ олорто, хоһун устун тугу эрэ толкуйдуурдуу хаамыталаата. Мин күүтэн олоробун. Оҕонньорум тугу да саҥарбакка, хомуллубакка сытар оронугар тиийэн сытынан кэбистэ, улаҕа хайыста.
Милентий Ильич, диэтим мин аат харата, эрэлбин сүтэрбит киһи быһыытынан.
Оҕонньорум эргиллэн да көрбөккө улаҕа хайыспытахайыспытынан сытан:
Тоҕус тоһоҕону астым. Хас тоһоҕону астым, диэн ыйытан саайда.
Тоҕуһу аспыт буоллаххына, тоҕус буоллаҕа дии Итини миигиттэн тоҕо ыйыттыҥ? диэтим.
Единица! Өссө төгүл единица! Бар, тахса тур. Туппаппын! диэбитинэн оҕонньорум өрө бурҕаллан туран кэллэ. Остуолга сытар зачеткабын харбаан ылаат, илии баттаан, единицаны туруоран кэбистэ. Буттэҕим ол.
Дьэ дьиҥнээхтик моһуогурдум. Тамарабар единицалаах зачеткабын көрдөрүөм, университеттан үүрүллэн эрэрбин этиэм баара дуу. Суох. Наар киниттэн куота, саһа сырыттым. Хас күн ахсын Милентий Ильич хара ньоҕой быһыытын декаҥҥа үҥсэбин. Сынньанан абыранабын диэн, дьэ сындааһыннанан таҕыстым. Оҕонньорум иннин биэрбэт. «Үөрэниэн баҕарбатаҕа, кэмигэр туттарбатаҕа, үөрэммэтин. Бардын. Ордугун, билбэт», диэн кэлиилии кэбэр. Ол икки ардыгар биһиэхэ биир Вася диэн чалыгыраабыт, бэлэм айахтаах киһи баара Тамараҕа мин мөлтөхпүн, куһаҕаммын хостоон, үөрэхпэр ситиспэппин, Милентий Ильич үүрэн эрэрин кэпсээн биэрбит. Мин дьыалам декантан ректорга тиийдэ. Ректор комиссия оҥорорго эттэ. Дьэ, үөһэ тыынным. Ол эрээри үөннээх оҕонньор тугу эрэ билбэппин ыйытан үөрүө диэн сэрэҕэдийэбин. Комиссияҕа деканы кытта икки киһи киирсибиттэр. Оҕонньорум миигиттэн күн көрөрүн, саха саныырын олоччу ыйытар. Ону декан программаҕа чугаһаттаран иһэр. Эппиэти холкутук, толору биэрэ сатыыбын. Ону оҕонньор ылыммат. Саарбахтыыр. Хат-хат лэбэттэрэр. Сыыһа үктэтээри оҥостор. Туох да омуна-төлөнө суох отут икки боппуруоһу ыйыппытын кэннэ декан: