Өрдөөҥҥүттэн кэриэстээн таптал таҥарата оҥостон уура сылдьар фотографиябын уурдум. Тыыннаах уонна өлбүт доҕорум бэлэхтэрэ холбоһо түстүлэр. Кинилэр миэхэ баҕарбыт туох баар үтүө баҕалара бу сирдьит сырдык мөссүөнэ баар ойууларыгар иҥмиттэр. Миигин омуннаах улахан олох ыҥырар. Урут мүччү туппут маһым лабаатын бүгүн ыгатык харбыырбар, сыыһа үктээбит суолум чэрин таба үктүүрбэр, олоххо тардыллыбыт айа кирсии курдук кытаатан, лыҥкыначчы олорорбор кинилэр баҕарбыттар эбит манан, бу, бу өлөрү билбэт сырдык, улуу мөссүөнүнэн.
Халлааҥҥа былыттар күрсэллэр. Ити былыттары урут оҕо сылдьан, Тамараны кытта Сайсары күөл нөҥүө хаама сылдьан олох атыннык көрөрүм. Кинилэр сырдык уонна модун этилэр. Күөх халлааны биирдэ саба халыйан, биһиги баҕа санаабыт хаар маҥан баарыстара буолан усталлара. Бүгүн атыннар. Адаархайдар. Кыыһырбыт, кыйыдыйбыт, мэктиэтигэр кырдьыбыт көрүҥнээхтэр. Мин уйулҕам хамсыыр. Олорбут олоҕум биир быаҕа тиһиллибит илим хотоһоҕун курдук буолбакка, уон араас өҥнөнөн, оһуу-тоһуу очумаас таастар буолан адаарыйан көстөллөр. Итинтэн биирэ сиҥиннэҕинэ үлтү түһэн хаалыыһыкпын. Кэбис, ити барыта мин бүгүҥҥү олоҕум аһыыта-абата эбээт. Күн-дьыл мүлүрүтүө, сойутуо. Кини үтүө эмчит, күүстээх илиилээх эрдииһит. Иннибэр тыыннаах уонна өлбүт доҕотторум өлбөөдүйбэт бэлэхтэрэ. Күн үрдүгэр биир киһи баарын тухары эргэрбэт, үрдүккэ-кэрэҕэ угуйа туруо, бу сырдык, улуу мөссүөн!
СЫЛААС КҮҺҮН
Күһүн. Мин ол күһүнү хаһан да умнубаппын. Ол иһин кинини олоҕум саамай сылаас күһүнүнэн ааттыыбын. Иннибэр күөх да күөх мастары быыһынан Хара муора уон араас өҥнөөх көстөр. Бу муораны таптаабыт, кини кэрэтигэр курдаттыы таттарбыт, күнүн уотугар ис сүрэхтэриттэн бэриммит сүүһүнэн тыһыынча, хас эмэ сүүһүнэн тыһыынча буолуо эбээт! Ону ааҕан сиппит, суоттаабыт суох. Ханна да сырыттарбын, төһө да күндүл күөххэ төбөбүнэн түстэрбин, мин улуу Ленабын, ол күһүнү санаан кэлэбин. Сылаас күһүн. Маннык күһүн киһи олоҕор биирдэ эмэтэ кэлэн ааһара буолуо. Ону даҕаны олох түргэнник, түннүгүнэн ааһар күлүк кэриэтэ. Олоҕум үтүө өттүн олорбут киһи, мин, сир Ийэ сылаас күһүнүн аны биирдэ, муҥ саатар, ол сундулуһан ааһан эрэр муора туналы маҥан борокуотун көрөр курдук көрөн аһардарбын
Ол сылаас күһүнү мин бүгүн маннык өйдүүбүн. Күөх солко сабыыны ким эрэ арыйа тардан кэбиспитинии, күһүҥҥү халлаан үрдүк да үрдүк буолар. Ол күһүн эмиэ оннуга. Студеннар тыаттан сынньанан, төлөһүйэн киирбиппит. Илиибитигэр эрчим, түөспүтүгэр төлөн, сүрэхпитигэр өссө ситэ этиллэ илик сырдык иэйиилээх таптал баара. Биһигини, «буукубаны кэрбээччилэри» (тылга үөрэнээччилэри атын факультет оҕолоро ити курдук ааттыыллара), өрүс уҥуор хортуоппуй хостооһунугар ыыппыттара. Даркылаахха биһигини илдьэ барар, колхозтан сылдьар маадьаҕаһыйбыт, бэрт киппэ көрүҥнээх киһи «Быстрый» диэн кыра катердаах, түгэҕэр уу баһылла сылдьар улахан оҥочолоох көрсүбүтэ. Онтукатын киэргэтэн, улаатыннаран «баржа» диэн ааттыыр. Туора-адаары түһэ сылдьар муосталарын көннөрөн, уутун баһан олорбуппут. Баржабыт син уйуктаах буолла. Биһигини, икки курс биэс уонча оҕотун, билиммэтэ. Тамара улахан оҥочо кутуругун диэки туох эрэ баайыы үрдүгэр чөкө түһэн аччаан-куччаан олорон кэбистэ. Сырдык тиистэрэ сандаараллар, хара хараҕа күлүм аллайбахтыыр. Мин ону көрө-көрө харахпын аралдьытан, Лена күһүҥҥү иирэлэрин одуулаһабын, өрүс түргэн сүүрүгүн өксөйө сатаан, ыар таһаҕаска ыга ылларан иннибитигэр «Быстрый» эрэйдээх икки өттүгэр үөмэхтэһэр долгуну кытта тэҥнэһэн өрө биллигирии иһэр. Чааһы быһа айаннаатыбыт да, Даркылаахпыт ааһан-араҕан биэрбэт. Ааттыын түргэн көлөбүт бытаана салытыннарыах быһыылаах.
Иһийэн олорбохтообут оҕолор, оҥочолоро хамсаабатын, улаханнык уу киирбэтин көрөн, хамсаан-имсээн саҥаран кэллилэр. Көр-нар соҕотохто өрө оргуйа түстэ. Уон араас куолаһынан ырыа Лена өрүс барахсан устун доллоһуйа кутулунна. Оҕолор «Петя» диир көрдөөх, сытыы уоллара Тамара баанан иһэр кыһыл былаатын көрүөх бэтэрээ өттүгэр туура тардан ылан, оҥочону анньынар уһун ураҕас төбөтүгэр баайа охсоот, оҥочо ортотугар туруору анньан кэбистэ. Киһи эрэ сэргиэх, үөрүөх кыһыл былаах өрө умайыктана түстэ. Тамара олоҕуттан туран былаатын былдьаһыах курдук гынан иһэн, кыһыл былаах буолбут бэйэтин дьиктилээх былаатын көрдө-көрбүтүнэн олоро түстэ. Онно кини тобугуттан тоҥолоҕуттан тайанан, сыҥааҕын кыҥначчы быраҕан ураты кэрэтик мичээрдии олорбута. Былаатын ылан ыйаабыт хорсун, сытыы Петяны хайҕаан ытыс тыаһа хабылынна. «Көттө» диэн оонньуу саҕаланна. Онно ким остуолу, олоппоһу, онтон да атын көтүө суоҕу көтүппүт ыстарааптанан иһэр. Ол кини омуннурбут буруйугар кыһыл былаах Тамара былаатын анныгар туран ыллыыр эбэтэр хоһоон ааҕар, көрдөөҕү тугу эмэ кэпсиир. Уһун суол оонньууга кылгаан, күн биллибэккэ аастар-ааһан истэ. Сүппэккэ муҥнаабыт Даркылаах сүттэ, Бэстээх ааста. Күн киэһэрэ быһыытыйда. Катербыт муҥнаах ньохчойбутун курдук ньохчойон, биир кэм өксөйөн өрө буллугуруу иһэр. Оҕолор да сылайдылар. Көр-нар, айдаан ньим барда. Арай холку, наҕыл Лена талбаарбытын курдук талбаара, дьалкыйбыта-дьалкыйбытынан уолуһуйбакка устар. Дөрүн-дөрүн куба көтөр курдук туналыһан, ууга олорботох, сииккэ сыстыбатах тэҥэ кынтаһан айан борокуоттара күйгүөрэн, көрүлээн ааһаллар. Күөх мэндээр ууга модун күөннэринэн ыга түһэн, уонунан бөдөҥ, толору таһаҕастаах баржалары соспут таһаҕас борокуоттара, таас чох хара өһөх буруотун өрө биһилэхтээн, хас эмэ сүүһүнэн миэтэрэ сиргэ субуйан, кылгас-кылгастык эҕэрдэлэһэн ааһаллар.
Ыкса киэһэ таас биэрэккэ тохтоотубут. Күһүҥҥү киэһэ түргэнник хараҥарда. Модьу-таҕа киһи: «Кэллибит. Миигин батыһын», диэн кылгастык, чуордук хаһыытаат, таас булкаастаах туруору кумах биэрэги өрө хааман харбыаласта. Күнү быһа оҥочоҕо олорон көһүйбүт, киэһэнэн тоҥо быһыытыйбыт дьон, бэрт дуона суох тутуурбутун сүгэ-сүгэ, киһибитин эккирэттибит. Утаакы буолаат, күһүҥҥү, өссө да сэбирдэхтэрин ситэ ыһыкта илик, үөттэр быыстарынан уоттар кылаҕалдьыстылар. Бөһүөлэк биэрэстэттэн эрэ ордук эбит.
Ол күһүнү быһа мин Тамараны кытта биир бааһынаҕа, ардыгар кэккэлэһэ кирээдэҕэ толуу хортуоппуйу хостообуппут. Сир сииктээҕин, халлаан тымныытын, силбиктээҕин иһин, миэхэ ураты сылаас, сымнаҕас күһүн буолбута.
Оччотооҕу күннээх Лена, кыракый катер, Лена тыалыгар кытыаста тэлибирээбит Тамара былаата былаах, түүҥҥү уоттар, өлө сылайан, тарбахтара бүтүннүү бааһына буора буолан баран ытыһын муҥунан хортуоппуйу өрө баспыт Тамара барахсан, отун-маһын, көмүс симэҕин Ийэ сиргэ тоҕо тутан кэбиспит баай астаах-үөллээх Россолода билигин даҕаны мин харахпар көстө, эргийэ тураллар.
Үлэ, таптал өссө этиллэ илик эриэккэс таптал киэргэппит күһүнэ сүрэх чопчутугар ытарҕа, өй долгунугар биир чөмчүүк таммах буолан кылапачыйан, киһи бүтүн олоҕун сырдата сылдьара ураты күүстээх, сырдык буоллаҕа үһү.
ЫРЫА ОННУГАР
Үтүө да ырыа. Тохто турда, тохто турда үөһэттэн, көстүбэт күөх халлаантан, хаардаах хайалар чыпчаалларыттан, үрэхтэр куугунаан, мустан, силбэһэн кэлэр сирдэриттэн, ити ырыа. Киэҥ истиэп ортотугар кулуһун курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, нап-нарын кыысчаан турар. Суох, кини турар буолбатах, ити ырыаны кытта көтүһэн иһэр. Ити Азия киинэ. Ити көҥүл Тува ырыата. Ити Тува ырыаһыт кыыһа Таспанчик Ош-кусаар. Тугун дьиибэтэй? Үчүгэйи, кэрэни көрдөрбүн эрэ кинини Тамарабын саныыр буоллаҕым үһү. Кини ырыаһыкка, артисткаҕа тугунан дьүөрэлээх этэй? Суох, дьүөрэтэ, сыһыана суоҕа. Хаһан даҕаны биир ырыаны ыллаабатах киһи эбээт кини. Ол да буоллар, мин сүрэхпэр, мин эдэр сааспар ырыа курдук кэрэни, умнуллубаты хаалларан кэбиспит.