Семенова Ульяна Аркадьевна - Баҕар өлүөм, баҕар тиллиэм… стр 3.

Быраһаайдарыҥ, кытаанах баҕайытык убуруубут. Манан биһиги сурукпут бүтэр.

Евсей Гаврильевич Бубякин 1922 сыллаахха Бүлүү куоратыгар төрөөбүтэ, омугунан нуучча. Ситэтэ суох орто үөрэхтээх, Бүлүүтээҕи оҕо дьиэтин баспытааталынан үлэлээбитэ. Бүлүүттэн 1941 сыллаахха сэриигэ ыҥырыллан барбыта, рядовой этэ. 1942 сыллаахха сэтинньи ыйга өлбүтэ, көмүллүбүт сирэ биллибэт.

ПЕСТРЯКОВ НИКИФОР ЕГОРОВИЧ

Дьонугар суруга

1942 сыл олунньу 12 күнэ

Мин саамай таптыыр ийэм, аҕам, эбэм, Өрүүнэ буолаҥҥыт мин ааппыттан аныгылыы итии приветтэ тутуҥ!

Мин үчүгэйдик сылдьабын. Доруобуйа чааһа олус бэрт. Миэхэ туох да сонун-нуомас суох. Дьэ эһиги диэки төһө бэркэ олороҕут, доруобуйаҕыт чааһа төһө бэрдий? Сүөһүгүт төһө үчүгэйдик турарый? Быйыл кыһын колхозкутугар үлэлээн төһө күнү өлөрдүгүт? Атын чугастааҕы ыалларгыт төһө бэркэ олороллоруй? Уонна бурдуккут-оккут төһө бэркэ үүннэ? Мин эһиэхэ тохсунньу ый 1 күнэ буолуутугар сурук суруйан ыыппытым этэ, ол тиийдэ буолла, суох эбитэ дуу?

Мин Харьков куорат таһыгар баарбын, ыалдьан балыыһаҕа киирэн сытабын. Сэрииттэн тохсунньу 7 күнүгэр кээлтим, онтон комиссияҕа көрөн баран госпиталга ыыппыттара. Ыарыым диэн уҥа атаҕым бүтүннүү иһэн хаалта. Билигин үтүөрэн эрэбин. Аны икки, үс хонон баран фроҥҥа ыыталлара буолуо. Миигин кытта бииргэ кэлбит саха уолаттара сэриигэ бааһыран эмиэ эмтэнэ сыталлар. Уус-Алдан оройуонун, Хоро нэһилиэгин уолун уҥа илиитин тарбаҕын үһүөннэрин буулдьа быһа көтөн ааспыт.

Туох да күнүн-түүнүн билбэккэ сэрии алдьархайдааҕа бара турар. Кэмэ суох элбэх дьиэ умайар. Самолетунан көтө сылдьан бомбаны быыстала суох быраҕаллар. Сир ийэ бүтүннүү өрө эккирии турар, киһи биирдэ даҕаны сынньаммат, утуйбат үлүгэрэ. Тохсунньу ыйын бүтүүтүгэр биһиги дьоммут түөрт куораты ылбыттара.

Эһиги дьэ үчүгэйдик олоруҥ. Уол оҕо дьоллоох буолар. Үчүгэйдик сылдьан баҕар дойдубар эргиллэн тиийэр буолуом. Онно тиийдэхпинэ сонуну кэпсиэм.

Өлбөккө-сүппэккэ үчүгэйдик олоруҥ.

Мин немец омук ылан олорор Чугуев уонна Харьков куораттарыттан 4 биэрэстэ сиргэ баарбын. Олорор сирим аата «Быласыалапка» диэн дэриэбинэ. Дьэ мин эһиэхэ хаартыскабын ыытабын. Баарым курдук көрө сылдьыҥ. Манан суруйарым бүттэ. Суруйдум эһиги уолгут

Никифор Георгиевич Пестряков Уус Алдан оройуонугар II Курбуһах нэһилиэгэр төрөөбүтэ. 1941 сыллаахха Армияҕа ыҥырыллыбыта. Сэриигэ артиллериһынан сылдьыбыта. Командование бойобуой сорудахтарын уһулуччулаахтык толорбутун иһин «Аҕа дойду сэриитин I степеннээх» уордьанынан уонна «Хорсунун иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. Аҕа дойду көҥүлүн, чиэһин иһин охсуһа сылдьан, 1944 сыллаахха атырдьах ыйын 1 күнүгэр Польша сиригэр өлбүтэ.

ТАРАСОВ САВВА ИВАНОВИЧ

1942 сыл муус устар 8 күнэ

Ытыктабыллаах төрөппүттэрим аҕам Ваня, ийэм Шура, бырааттарым Савва II, Савва III, балтыларым Анисия, Анна дорооболоруҥ!!

Мин кулун тутар 18 күнүгэр «Чудово» диэн тимир суол станциятын ыларга кыттаммын хаҥас илиибэр араанньы буолтум. Бу «Чудово» станцияны ылар билигин да өтөрүнэн кыаллыа суох, аҥардас биир биэрэстэ хаалан турар да кыайтаран ылылла илик. Өскөтө ылар буоллар, Ленинград босхолонор. Ленинграды немецтэр эргийэн тураллар, ол тас өттүнэн биһиги немецтэри эргийэн турабыт. Биһиэхэ арай винтовка эрэ баар. Атын сэптэр суохтар. Оттон немецтэргэ хас биирдиилэригэр автомат, пулемет толору, салгынтан күүстэрэ сүрдээх бомбанан ордук хотуталлар. Оттон биһиги самолеттарбыт биирдэ да көстүбэттэр. Наступлениеҕа киирбит киһиттэн тыыннаах ордубут суох, арай мин курдук араанньы буолбут ордор, ол да дьоллооҕо. Захаров Михаил Николаевич өлбүтэ, киһи ити өлөр, субу өлөр. Оттон бэйэҥ олох куттанан, кумаардаан да көрбөккүн. Сахаттан ордубут аҕыйах буолуоҕа.

Билигин мин госпиталга сытабын: Ярославскай уобалас, Рыбинскай куорат, 3 почта отделениета, полевой нүөмэрэ 313. Госпиталь усулуобуйата үчүгэй. Бу күннэргэ мин испинэн ыалдьан аһара хотторон эрэбин, үтүөрдэхпинэ иккиһин киирсэрим буолуо, дьэ хайдах буолуллар. Дьоллоох буоллахха тыыннаах ордуллуо. Хаара халыҥа бэрт, ол мэһэйдиир 120 см буолар.

Эһиги дьоллоохтук олороргутугар баҕарабын. Ыалдьымаҥ, сүтүмэҥ.

1942 сыл от ыйын 18 күнэ

Дьонум эһиги саныаххыт миигин

Савва Иванович Тарасов 1918 сыллаахха Горнай оройуонун Солодок нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Сэрии иннинэ Мытаах нэһилиэгэр «Эргис» холкуоска суотчутунан үлэлээбитэ. 1941 сыллаахха фроҥҥа барбыта. 111 гвардейскай стрелковай пуолкаҕа 40 гвардейскай стрелковай дивизияҕа рядовой байыаһынан сылдьыбыта. 1942 сыллаахха сэтинньи 11 күнүгэр Волгоградскай уобаласка Перекопка таһыгар буолбут кыргыһыыга геройдуу охсуһан өлбүтэ.

НИКИФОР КИРИКОВИЧ СЕДАЛИЩЕВ-ДЬҮӨГЭ ААНЫСТЫЫРАП

Кэргэнигэр суруктара

1942 сыл ыам ыйын 2 күнэ

Бүгүн ыам ыйын 2 күнэ. Эйигин, доҕорбун ахтарым наһаа күүстээх. Ааспыт дьылларга 1 Маайы хайдах көрүнэн-нарынан, аһынан-үөлүнэн атаарарбытын саныыбын.

Быйыл оннук буолбатах. Армия усулуобуйатыгар бырааһынньыгы атаарыы бэрт боростуой. Эн бэйэҥ да билэриҥ буолуо быйылгы 1 Маай үлэ күнэ буолла. Ити барыта сэрии сабыдыала.

Мин фроҥҥа баран иһэн сурук суруйбутум. Ол сурукпун бу сурукпуттан эрдэ дуу, хойут дуу тутарыҥ буолуо. Бу да суругум сайын тиийэрэ буолуо. Бу суругум тиийэрин саҕана мин эбэтэр өлүөм, эбэтэр баас ылан госпиталга сытыам.

Биһиги аан маҥнай Ленинградтан уонча көс бэттэх тохтообуппут. Онно сэрии биһигиттэн 1012 биэрэстэ сиргэ буола турара. Биһиги үрдүбүтүнэн самолеттар охсуһаллара, немец самолеттара халлаантан умайбытынан түһэллэрин хаста да көрдүм. Билиэн түбэспит немецтэри эмиэ көрөттөөтүм.

Маҥнай тохтообут сирбит дьэ быртах сир, барыта уу уонна бадараан. Онно отуу туттан биир нэдиэлэ буоллубут. Барбыт сыалбыт Ленинграды босхолуурга көмөлөһөргө диэн этэ. Онон бүгүн дуу, сарсын дуу сэриини кэтэһэ олорбуппут. Ол олордохпутуна эмискэччи бирикээс кэллэ атын сиргэ сыҕарыйарга. Тобукпутунан ууну, бадарааны икки суукка тухары кэһэн саҥа сиргэ кэлэн тохтоотубут. Тохтообут сыалбыт уруккуттан төгүрүйүллэн турар немец 16-с армиятын үлтү охсорго кыттыыны ыларга. Биһигиттэн фронт 10 биэрэстэ. Хаһан бирикээс кэллэ да сэриигэ киирэбит. Ол бэрт чугас, сарсын дуу, өйүүн дуу.

Тохтообут сирбит үчүгэй, бэс ойуур, салгына доруобай. Саас барахсан кэллэ. Чыычаахтар ыллыыллар, үрэххэ балык сэмсиир, кустар саҥарсаллар, ойуурга улар охсор, ылааҥы күн үөһэттэн тыгар.

Мин маннык сааһы кытта Сахам сирин, саха ыаллардаах, үрүҥ астаах, үүттээх-суораттаах, түптэ буруолаах алааһы ахтабын. 1934 сыллаахха баччаҕа мин Харбалаахха баарбын. Үчүгэй да саас эбит. Онно мин, эн уонна оччотооҕу өҥ-тот олох барыта дьол этэ. Ону билигин ахта саныахха олус астык, үчүгэй. Сэрииттэн тыыннаах эргиллэр күннээх буоллахха, олох дьолуттан астыктык тииһинэргэ баҕа санаанан туолабын. Итинэн эрэ сүрэхпин-быарбын уоскутабын, көхсүбүн кэҥэтэбин.

Эн хайдах олороҕун, тугу үлэлиигин. Мин аны соторунан биллэр кыаҕым суох. Сэриигэ өлбөтөххө, тыыннаах көрсүһэр күннээх буоллахпытына сэһэргэһиэхпит.

Мотя! Чэ быраһаай, бу баҕар бэстилиэнэй суругум буолуо. Ол эрээри өлүөм диэн санаа миэхэ ончу суох, хайдах эрэ бэйэбин дьоллооҕунан, өлүө суоҕунан дойдубар эргийиэҕинэн сананабын. Маннык дьикти санаабын бэйэм сөҕө саныыбын. Доруобуйам үчүгэй, ыалдьыбаппын. Оттон уопсай этим-хааным туруга сылаабай мөлтөх, үрүҥ аһы суохтуубун.