Кеша, улахан, маҥан, кыраһыабай дьахтары кыталык диэн ааттыахха сөп дуо?
Оо дьэ, шмайцерым ханна баран хаалбытай? Таһырдьа, сэриигэ мин дьонум командира суох кыайтаран эрдэхтэрэ буолуо! Чэ, чэ, сөп! Дииллэр-дииллэр! Сахалар чахчы улахан, маҥан, кыраһыабай дьахтары «кыталык» диэн ааттааччылар.
Оччоҕо мин билэбин! Уруһуйдуохпун сөп.
Ваня, бүгүн муостаны ким сууйбутай? Шмайцерым ханна да көстүбэт!
Света атаҕын таҥаһа уларыйарын, араас өҥнөнөрүн өйдүү биэрэммин, ыйыттым:
Кыталык атаҕын хайдах өҥнүүр ордук буолуой?
Кыталык уһун, синньигэс атаҕын кыһыл дьүһүннүүгүн. Түөһэ, көхсө, кынаттара маҥан.
Кыната диэн тугуй?
Илиитэ-илиитэ! Улахан, маҥан уонна маннык сапсынар. Кынатын төбөтө хара.
Ытыһа хара даа?
Ытыһа-ытыһа, хап-хара. Атаҕын саҕа уһун мап-маҥан моойдоох. Төбөтө маҥан, сирэйэ кып-кыһыл, помидор курдук. Уп-уһун, сып-сытыы, кыһыл тумустаах.
Ол тумса диэн тугуй?
Мунна буоллаҕа дии, мунна-а! Уһун, кыһыл, сытыы, моркуоп курдук! диэн баран, илиитинэн муннун уһатан көрдөрдө.
Хайыы, бу баар-суох сабыс-саҥа шмайцербын оһох иннигэр хардаҕастарга ким бырахта? Уоттуу сыспыттар буолбаат?! Чэ, вперёд, в атаку! Биһиги этэрээппитин «ньиэмэстэр» кыайдахтарына, буруйдаах эн буолуоҥ! диэт, «кутаа-уот сэрии үөһүгэр» ыстанна убайым Кеша.
Мин кини кэпсээнигэр, ойуулааһыныгар олоҕуран, медсестра Светабын уруһуйдаабытынан бардым: сип-синньигэс, уп-уһун, кыһыл атахтаатым, кып-кылгас маҥан халааттаатым. Сараччы туттубут илиитин хап-хара тарбахтардаатым. Атаҕын саҕа уһуннаах маҥан моойдоотум. Маҥан колпактаах төбөтүн помидор курдук кыһыл сирэйдээтим уонна моркуоп курдук уп-уһун муннулаатым. Кыталык кыраһыабай дьүһүнүн киһи көрө-көрө дьоллонор диэбиттэрэ ээ. Оттон мин уруһуйбар тоҕо эрэ ол көстүбэт, бу хартыынаны көрө-көрө мин дьоллонуох санаам кэлбэт. Киһи кыраһыабай да диир кыаҕа суох. Дьэ, дьиибэ. Оо, «сэрииһиттэр» дьиэлэригэр киирдилэр! Арааһа, кыайбыттар-хоппуттар, сирэйдэрэ-харахтара сырдаабыт.
Көрүҥ эрэ бу, көрүҥ эрэ мин кыталыгы уруһуйдаатым! хартыынабын кинилэр диэки эргиттим.
Кыталыгы даа? диэн саҥа аллайдылар. Тылларыттан матан, ах баран олордулар.
Ити кыталык буолбатах, ити уродина! диэн «чап» гыннарда кыра быраатым.
Сөпкө эттэ, чахчы уродина, киһи түүлүгэр киириэх! дэстилэр атыттара.
Кеша, эн быһаарыыгынан биир да сыыһата суох уруһуйдаабытым ээ!
Мин кыталыгы хаһан да көрбөтөҕүм ээ!
Оччоҕо тоҕо быһаарбыккыный?
Оттон эн ыйыппытыҥ мин эппиэттээтэҕим дии!
Ким көрбүтэй кыталыгы?
Кыталык диэн оннооҕор улахан дьоҥҥо мээнэ көстүбэт. Ити улахан абаҕабыт сүүс уон алта саастаах Уһун Ньукулай диэн оҕонньор баар дии? Кини былыыр-былыр көрбүт үһү, кыталыгы. Ол туһунан олоҥхо курдук уһун, иитэ-саҕата биллибэт кэпсээнигэр кэпсиир.
Ол оҕонньор туох диэн кэпсээбитэй, миэхэ кэпсээҥ эрэ!
Хайа, Ваня, хайдах буоллуҥ?! Атын абаҕабыт сүүс уон биир саастаах Тураах Никиитэ оҕонньор кыра оҕо эрдэҕиттэн ол Уһун Ньукулай кэпсээнин истэ сатыыр да, тугунан бүтэрин истибэккэ, билбэккэ өлөрүм буолуо диэн ыксыыр. Оччо үлүгэр уһуну биһиги эйиэхэ хайдах кэпсии олоруохпутуй? Солобут суох буолбат дуо?
Оттон биһиги аҕабыт көрбөтөҕө буолуо дуо? Наһаа үчүгэйдик кэпсээбитэ дии!
Баҕар көрбүтэ буолуо, ыйытаар ээ, диэн түмүктээтэ убайым Кеша.
Арааһа кыталык кыыл сиэстэрэ Светаҕа майгыннаабат быһыылаах. Мин кыталыгы бэйэм илэ харахпынан көрүөхпүн наада эбит! Ол иһин аҕабыттан, төһө да куттаннарбын, киэһэ аайы: «Мин кыталыгы көрүөхпүн баҕарабын!» диэн көрдөһөрүм. Ону аҕам сырыы аайы истибэтэҕэ буолара.
Биир киэһэ аҕам хаһааҥҥытааҕар да хойутаан кэллэ. Улахан санааҕа ылларбыт көрүҥнээх. Ону ол диэбэккэ, бэйэм көрдөһүүбүн: «Мин кыталыгы көрүөхпүн баҕарабын», диэн хаста да хатылаатым уонна суорҕаммын саптыбакка, аҕабын утары көрөн сыттым.
Аҕам: «Утуй, нохоо!» диэн баргыйан кэбистэ. Ытаамахтыы түһээт, утуйдаҕым дии.
Арай түүн миигин ким эрэ хамсат да хамсат буоларыттан уһуктан кэллим. Остуолга кыраһыын лаампа умайан турар, ол да буоллар, дьиэ иһэ хаһааҥҥытааҕар да хараҥа. Оҕолор бары утуйа сыталлар. Мин бэйэм-бэйэбин атыҥыраатым: баата ыстааннаахпын, хаатыҥкалаахпын, тэлэгириэйкэлээхпин. Аҕам миэхэ истээх бэргэһэ кэтэрдибит, быатын баайа турар эбит. Бэйэтэ, туох баар кыһыҥҥы халыҥ таҥаһын таһынан тулуубун кэтээт, миигин хардаҕас курдук кыбыммытынан, таһырдьа тахсан барда. Тылбаасчыт убайым Кеша утуйа хааллаҕа дии. Онон аҕабыттан: «Бу миигин ханна илдьэн иһэҕин?» диэн ыйытар кыаҕым суох. Ол иһин бэйэм ыйытыыбар эппиэт көрдүү сатааммын, Чакырга олорбут икки ыйбын барытын ырыттым.
Биирдэ убайдарым-бырааттарым: «Наһаа үчүгэй киинэ көрдүбүт!» дэһэн өрүкүһэн аҕай кэллилэр.
Ол киинэ диэн тугуй? ыйыттым мин.
Биһиги олорон эрэ маҥан бырастыынаҕа ону-маны көрөбүт, диэн быһаардылар.
Миэхэ, сытар киһиэхэ, маҥан бырастыынаҕа туох да көстүбэт. Олорорум буоллар, мин эмиэ ону-маны көрүө эбиппин дии!
Ол ону-маны диэн тугу көрдүгүт?
Наһаа үчүгэй киинэ! Биһиэннэрэ ньиэмэс бөҕөнү өлөрдүлэр.
Ол «ньиэмэс өлөрдүлэр» диэн тугуй?
Ньиэмэстэр диэн куһаҕан дьоннор сүүрэн иһэллэр, ону биһиги саллааттарбыт автоматынан «тра-та-та-та-та» дииллэр. Оччоҕо ньиэмэстэрэ өлөн хаалаллар.
Ол «өлөн хаалаллар» диэн хайдаҕый?
Оттон сүүрбэт да, хамсаабат да буолаллар, бу эн курдук.
Ол сүүрэ сылдьар дьону тоҕо сүүрбэт, сытар оҥороллоруй? Биир эмэ саллаат дьиэҕэ киирэн кэлэн миигин автоматынан «тра-та-та-та-та» диэтэҕинэ, мин сытар киһи, туран сүүрэн хаалыахпын сөп дуу?
Ээ, суох. Оннук сатаммата буолуо.
Хайа, Кеша, тоҕо ытыыгыный?
Оттон ити буоллаҕына, киинэҕэ кыайыы буолуон биир күн иннинэ, бэстилиэнэй ньиэмэс биһиги саамай үчүгэй саллааппытын өлөрдө.Ону табаарыстара көмөн кэбистилэр. Ол саллааты аһыйан ытыыбын.
Ол «көмөн кэбистилэр» диэн тугуй-хайдаҕый?
Оттон өлбүт киһи туһата суох таах сытаар-сытар, бу эн курдук, ол иһин ылан көмөн кэбиһэллэр.
Ити түбэлтэни санаан кэлэн, миигин сордуур ыйытыыга, ким да көмөтө суох, бэйэм эппиэт буллум диэн үөрэн, тоҥмутум ааспыкка, халлааным сырдаабыкка, кутталым кыччаабыкка дылы буолла: «Арба даҕаны, мин ол өлбүт саллаат курдук туох да туһата суох таах сытабыын-сытабын. Ол иһин аҕам бу миигин көмө илдьэн истэҕэ. Чэ, бэрт. Хата көмө охсоро буоллар, тугу эрэ саҥаны көрүөм этэ. Ол көрбүппүн дьиэбэр кэллэхпинэ убайдарбар-бырааттарбар кэпсиэм!»
Халлаан сырдаан, күн тахсара чугаһаабытын кэннэ, Амма өрүс кытыла көһүннэ. Аҕам миигин тулуупка суулаат, иирэ талахха өйөөн олорто. Олохпор аан маҥнай дьиҥнээх пейзаһы көрдүм. Дьиҥнээх пейзаж диэн хайа да художник хартыынатынааҕар быдан кэрэ, быдан ордук буолар эбит. Манна киһи хараҕа эрэ үөрэр буолбатах, айылҕа тыаһа-ууһа бэйэтэ дьикти музыка буолан иһиллэр. Сааскы сарсыарда чэбдик салгына ийэм дьэдьэннээх күөрчэҕинии сүрэхпэр-быарбар минньигэстик киирэр. Оо, аҕам барахсан үтүө да санаалаах киһи эбит! Маннык кэрэ айылҕаны көрдөрөөрү, миигин бу кытылга аҕалбыт. Кэрэни кэрэхсиир уйан сүрэхтээх аҕабын мин хайдах «чудовище» диэн ааттыы сылдьыбытым буолуой? Аны хаһан да кинини инньэ диэм суоҕа.
Соторутааҕыта ырааһырбыт Амма эбэ кумах кытылыгар онон-манан муустар сыталлар. Кинилэр муус чопчулара туллан түһэн, курустаал таас курдук лыҥкыныыллар. Тугу эрэ иһиллиирдии тохтоон ыла-ыла чыычаахтар чубугураһаллар. Манна туох да биир сиргэ тохтоон турбат. Барыта чыпчылҕан түгэнигэр уларыйан иһэр. Бу өрүс сиэркилэ курдук көнө ньуура салгын кыратык хамсаабытыгар долгулдьуйа түстэ, өҥө кытта хараҥарда. Ыраах хараара көстөр мырааннар сыыйа сырдаан, күөхтүҥү дьүһүннэннилэр. Сиккиэр тыалтан хатыҥнар ытарҕаларын эйэҥэлэтэн үҥкүүлээн эрэрдии лабааларынан далбаатанан ыллылар. Өрүс уҥуор нэлэһийэр киэҥ хочоҕо сылгы үөрэ мэччийэ сылдьар. Ыраах эриэн үөннүү эриллэн көстөр кыракый үрэхтэр уонна күөх харахтыы төгүрүк көлүччэлэр бааллар. Хаҥас диэки, өрүс токуруйар сиригэр, үрдүк таас сирэйдээх хайа сыыйа-баайа кыһыл көмүс курдук өҥнөннө. Олус кэрэ пейзаж! Оо, маны уруһуйдаабыт киһи! Ол эрээри бу өҥө уларыйа турар, хамсыыр-имсиир айылҕаны, чэбдик салгыны, бу тыаһы-ууһу хартыынабар сатаан ойуулуом дуо?