Дьэ дьикти, үс сыллааҕыта күн сириттэн суох буолбут ийэ хайдах кыыһын сэрэтэ кэлбитэ киһи өйүгэр кыайан баппат. Ол да буоллар, буолбуту мэлдьэспэккин.
* * *
Убайым биирдэ бултуу сылдьан, өлөрбүт куһун күөлтэн хостоору, кытылтан тыытыгар киирэн истэҕинэ, ким эрэ кэнниттэн аатынан ыҥырбыт, төрүт билэр куолаhа эбит. Эргиллэ биэрбитэ ким да суох, иhиллээн тура түспүт уу чуумпу. Салгыы киирэн истэҕинэ, эмиэ кэнниттэн ким эрэ аатынан ыҥырбыт. «Ким баҕайытай?» диэн, хат эргиллибит, тулатын көрбүт, иhиллээбит
Арай, өйдөөн көрбүтэ, саатын куруогар талах мутуга иилистибит, саатын уоhа бүөргэ анньан турар эбит, кыратык өссө күүскэ тартахха ытар. Онно саллыы бөҕөнү саллыбыт, саатын айаҕын туора хайыһыннаран, куруогун мутуктан устубут. Көстүбэт киhи ыҥырбатаҕа буоллар, сискэ быhа ытыллан быстахха былдьаныа эбит. Бэйэтэ этэринэн, үчүгэйдик билэр куолаһа үһү.
Сэрэйдэххэ, Иэйэхситэ буолуо Киhи барыта төрүөҕүттэн Иэйэхситтээх, сороҕор кинини кэлэтиэххэ сөп диэн дьон кэпсээччи.
* * *
Биирдэ дойдубар кустуу сылдьан, киэһэ хараҥаҕа дьиэлээн иһэн, ардахха баттаттым. Өтөх балаҕаҥҥа киирэн, ардах хаһан астарын кэтэһэн олордум. Ол олорон утуктаан бардым
Арай балаҕан эркинэ суох өттүнэн ийэм бокуонньук киирэн кэллэ. Халлаан халлан, ийэм сирэйэ ырылхайдык көһүннэ. Ытаабыт. Иһирдьэ киирэн миигин көрөн турда. «Өлөн баран эмиэ тоҕо кэллиҥ? Бар мантан», диэтим. Онтон туох эрэ тыастан уһуктан кэллим. Халлаан сырдыа баара дуо, өссө эбии ыаһырбыт, ардах өссө күүһүрбүт. Мин «туох дьикти түүлүн көрдүм» диэн ырытан, олорбохтуу түһэн баран, ийэм туохтан эрэ сэрэттэ быһыылаах диэммин, саабын, сүгэһэрбин ылан балаҕантан тахсан, аҕыйахта хардыылааппын кытта, кэннибэр сүрдээх улахан хачыгыр-кучугур тыас тыаһаата, туох эрэ сүр күүскэ сууллан түстэ. Мин «абааһылара бу буоллаҕа» дии санаат, инним диэки түһүнэн кэбистим. Кэлин көрбүтүм, мин олорбут сирим үрдүнэн балаҕан өһүөтэ тостон, сууллан түспүт этэ. Былыргы балаҕан даҥа, омуннаатахха, миэтэрэ аҥаара баар буолуохтаах. Ол баттаабыта буоллар миигин өлөрөр этэ. Ону сэрэтэн ийэм эрэйдээх көстөөхтөөбүт эбит.
* * *
Ийэм оҕо сылдьан сайын аайы звенолары кытта дэриэбинэттэн ыраах сиргэ оттоһо барсара үһү.
Биир күһүн отторун бүтэрэн, «чэ, мин бардым» диэн, дэриэбинэ диэки бэйэтэ хаама турбут. Ийэм куттаһа суох буолан, соҕотох төннөрүгэр кыһаллыбатах, эбиитин, мэлдьи сылдьар сирэ буоллаҕа.
Быһалыы бараары ойуур быыһынан киирбит. Биирдэ өйдөммүтэ халлаан хараҥаран хаалбыт, баран иһэр ыллык суолун сүтэрэн кэбиспит. «Иэдээн, муннум!» дии санаабыт. Ол да буоллар, санаатын түһэрбэккэ, салгыы айаннаабыт.
Арай баран истэҕинэ үрдүгэр туох эрэ сырдык тыкпыт. Эмискэ буолбакка, хайдах эрэ куттуон баҕарбат курдук, сыыйа сырдаабыт. Тула сылаас салгын илгийбит, ийэм ол кэннэ эрэх-турах санаммыт. Сырдык кини кэтэҕиттэн суолу сирдиирдии тыгар үһү, ол тухары кэннин хайыһан көрөр санаа отой киирбэтэх. Сотору соҕус ыллык суолугар тахсан кэлбит. Дэриэбинэҕэ тиийэрин саҕана, ол сырдык уота аа-дьуо сүтэн, симэлийэн хаалбыт үһү.
Ийэтигэр тиийэн кэпсээбитигэр: «Ити сирдэргэ эһэҥ бултуур этэ» диэн эппит. Онон, арааһа, булчут кута сиэнигэр көмөлөстөҕө диэн тойоннообуттар.
* * *
2008 сыллаахха бииргэ төрөөбүт убайым күн сириттэн күрэммитэ. Олоҕун тухары биир да киһиэхэ куһаҕаны оҥорботоҕо, кими да хом санаабат этэ.
Бу түбэлтэ оҕобун кытта балыыһаҕа сыттахпына буолбута. Оҕо салаатыгар биир ыйдаах быраҕыллыбыт кыһыл оҕо баара. Барахсаны туох баар ыарыы барыта буулаабыт этэ. Биир түүн түһүүбүн: ординаторскайга киирэр көрүдүөргэ ийэлэр бары оҕолорбутун көтөҕөн туохха эрэ уочараттыы турабыт.
Мин уочаратым кэлбитигэр, биир наһаа кирдээх таҥастаах киһи кирилиэстэн тахсан кэллэ. Бастаан утаа сиргэнэ санаатым, онтон чугаһаабытыгар көрбүтүм төрүт даҕаны убайым эбит. Утары кэлэн дорооболосто, олус үөрбүт-көппүт. Ол кэннэ эмискэ сирэйэ уларыйан хаалла уонна кыыһырбыт куолаһынан: «Хайыы тураҕын? Бар мантан!» диэтэ. Ону мин: «Тохтоо! Кэпсэтиэх», диэбиппэр: «Ыксыы сылдьабын», диэн хоруйдаата. Онтон уһуктан кэллим, уу-хаар бөҕө буолбуппун.
Сарсыарда истибиппит, быраҕыллыбыт оҕо барахсан ол түүн тыына быстыбыт этэ. Мин: «Убайым кэлэн мин оҕобун араҥаччылаабыт быһыылаах», диэн үөрбүтүм, эмиэ да биир өттүнэн: «Ама, кини анараа дойдуга тиийэн, өлүү аанньала буолбута буолуо дуо?» диэн санньыйа санаабытым
* * *
2010 сыл сайыныгар ойоҕум уол оҕону төрөтөн, үөрэн-көтөн роддомтан тахсан баран, быыллаах куораттан куотан, мин дойдубар айаннаатыбыт. Дойдубар тиийэн, ыраас салгынынан тыынан, күҥҥэ сыламнаан, үрэхпитигэр сөтүөлээн көрүлүү сырыттыбыт.
Ол сылдьан үлэни эмиэ умнубаппыт. Эбэм уһаайбатыгар хортуоппуй үүннэрэр улахан бааһыналаахпыт, онно ийэм, аҕам уонна балтым буолан сыыс от ыраастыы, тээпкэлии бардыбыт. Дьиэҕэ кэргэним оҕотун кытта соҕотох хаалла.
Киэһэ 56 чаас диэки төннөн кэллибит. Арай кэргэним оҕотун көтөхпүтүнэн тэрээһэҕэ хаама сылдьар. Сирэйин көрөөт, соччото суоҕу тута сэрэйдим. «Туох буоллуҥ?» диэн ыйыппыппар маннык диэн кэпсээннээх буолла: күнүс үс чаас саҕана оҕотун аһатан баран утуппут уонна аттыгар сыппыт. Ол сыттаҕына, хос түннүгүн туох эрэ тоҥсуйар курдук үһү. Өҥөйөн көрбүтэ, хайа эрэ эмээхсин түннүгү бэс туорааҕынан быраҕаттыы турар эбит, онтон кинини көрөн баран, дьиэни эргийэ киирэр аан диэки барбыт. Кэргэним, дьиктиргээн, тэрээһэҕэ тахсыбыта ким да суох. Арай, доҕоор, ол эмээхсинэ кэнниттэн дьиэ иһиттэн тахсан кэлбит уонна: «Хайа, дорообо!» диэн баран илиитин ууммут. Онуоха кэргэним олус куттаммыт уонна тута оҕотун санаабыт. Ол да буоллар тоҕо эрэ эмискэ эмээхсиҥҥэ: «Чэйдиигин дуо?» диэн иһэн, уҥан хаалбыт. Өйдөммүтэ, бэйэтин оронугар уһуктан кэлбит, тута оҕотун кууспутунан таһырдьа ыстаммыт. Эмээхсин сырдык хааннаах, кытаанах соҕус сирэйдээх уонна оройугар кырыбыайкалаах эбит. Оруобуна түөрт сыллааҕыта суох буолбут эбэбитин ойуулаан таһаарда. Киэһэлик хаартыскатын көрдөрбүппүтүгэр: «Кини кэлэ сылдьыбыта», диэн бигэргэппитэ.
Эбэм барахсан эдэр кийиитин, хос сиэнин кэлэн көрөн-истэн бардаҕа. Мин онтон үөрэбин эрэ. Ол аата, биһигини араҥаччылыы, көрө-харайа сырыттаҕа.
* * *
Балыыһаҕа сытан абааһылаах кэпсээннэри кэпсэттибит. Кэккэлэһэ сытар дьахтар бэйэтин олоҕор дьиҥнээхтии буолбут түбэлтэни кэпсээтэ, куттала суох эрээри, киһи дьиксинэр.
Кини бэйэтэ Ньурбаҕа олорор эбит. Биирдэ туох эрэ наадаҕа чугас төрөөбүт дэриэбинэтигэр дьонугар тахсыбыт. Кэргэнэ үс күнүнэн кэлиэм диэн Ньурбаҕа хаалбыт. Дьахтар икки хоммут, үһүс түүнүгэр дьэ түүл түһээбит. Утуйа сытабын диир үһү, арай ол сыттаҕына, орон анныттан оҕонньоро тахсан кэлбит уонна: «Эһиги күнүс аһыы олордоххутуна, кэлбитим», диэбит. Дьахтар уһуктан кэлбит уонна түһээбиппин дии санаан салгыы утуйбут. Бу сырыыга туох эрэ кэлэн атаҕыттан соһо сатыыр үһү. Уһуктубута ийэтэ уһугуннара турар.
Ол бириэмэҕэ куораттан бииргэ төрөөбүт убайа эрийбит. Кини утуйа сыттаҕына: «Тур, түргэнник дьиэҕэр эрий», диэн саҥаны истибит, ол иһин эрийбит эбит. Дьэ онно дьахтар сэрэйбит: «Оҕонньорум кэлэн иһэн туох эрэ буолла быһыылаах», диэн айманан, аҕатын «утары бар» диэн ыыппыт. Аҕата, утарыласпакка. тута айаннаабыт. Күтүөтэ, кырдьык, кинилэргэ айаннаан иһэн, тыраассаттан дэриэбинэҕэ киирэр суолга оһоллонон сытар үһү. Маска кэтиллибит уонна массыынатын көрө тахсан иһэн сууллан хаалбыт эбит. Таһырдьа кыһын, түүн ортото, онно кинини ким булуой? Үлүйүөхтээҕин хата дьикти түүл көстөн быыһаммыт.
* * *
Аҕам кыра эрдэҕиттэн биир уоллуун доҕордоһон, «эн-мин» дэһэн улааппыт. Улаатан баран иккиэн биир ыал кыргыттарын кэргэн ылан, быр бааччы олорбуттар. Үлэлэрэ да биир этэ ыраах айан суоппардара, рейскэ наар бииргэ бараллара, тус-туспа хаһан да айаннаабаттара.