ААННЬАЛ
Киһини араҥаччылыы, көрө-харайа сылдьар күүс. Аанньалыҥ төрүөххүттэн аттыгар баар буолар, араас оһолтон сэрэтэр, көмүскүүр.
* * *
Кыра эрдэхпиттэн ол-бу араас дьиктини, таайыллыбаты көрөбүн. Билигин оҕо эрдэҕинээҕим курдук куттаммаппын. Бастаан хара күлүктэри эрэ көрөрүм. Онтон сотору кэминэн ол күлүктэр илэ көстөр буолбуттара.
Биирдэ ийэм олус улаханнык ыалдьан, орон-тэллэх киһитэ буолбута. Кини утуйар хоһо мин хоһум утары турар буолан, хайдах сытарын көрөр-истэр этим. Ол иһин сарсыарда утуйан турдум да, тутатына хараҕым ийэбэр быраҕыллара. Биир күн сарсыарда ийэм олус минньигэстик утуйа сытара. Харахпын кыл түгэнэ киниттэн арааран, суорҕаммын көннөрдүм, онтон эмиэ көрбүтүм, арай ийэм аттыгар ким эрэ турар курдук. Өйдөөбүтүм хара уһун синньигэс туох эрэ үөһэттэн кинини одуулуу турарга дылы. Уонна чыпчылыйыах бэтэрээ өттүгэр сүтэн хаалла. Мин куттанан, уолуйан, суорҕаным анныгар түстүм. Бу туһунан кимиэхэ да сатаан эппэтэҕим.
Ити түгэн сыыйа умнуллубута. Ийэм сотору кэминэн үтүөрэн барбыта. Атаҕар туран, аҕыйах күнүнэн сүүрэ сылдьар буолбута.
Биир үтүө күн, туохха эрэ тэһэ бэрдэрэн, ити ааспыт дьикти түгэни санаан кэлэммин, ийэбэр кэпсээбитим. Онуоха кини ол күлүк кэлэн эмтээн, алҕаан барбытын эппитэ. Ол ийэм аанньала сылдьар эбит. «Төрүттэрбит куруук араҥаччылыы, кэтии сылдьаллар» диэн элбэҕи кэпсээбитэ. Онон, түмүктээн эттэххэ, ити көстөр дьиктилэрбит куһаҕаҥҥа эрэ буолбакка, үчүгэйи түстээн эмиэ көстүөхтэрин сөп.
* * *
Сэбиэскэй былаас саҕана буолбут түбэлтэ. Сайын үгэннээн турар кэмигэр биир пиэрмэ ыччаттара оттуу сылдьыбыттар. Үлэ бириэмэтэ бүтэн, сайылыктан дэриэбинэҕэ илдьэр былыргы ЗИЛ массыына кузовыгар олорсубуттар. Айаннаан иһэн кыргыттар ырыа-тойук, уолаттар кэпсээн-ипсээн бөҕө буолбуттар. Биир уол айдаантан куотан, массыына кабинатыгар олорсубут. Ол иһэн көрдөхтөрүнэ, аара суолга икки эмээхсин сэргэстэһэ хаамсан иһэллэр эбит. Ону суоппар тохтоон иккиэннэрин кузовыгар олордубут. Кэннигэр баар ыччаттар эмээхситтэргэ үөһэ тахсалларыгар көмөлөспүттэр. Ити бириэмэҕэ хатыҥыр эмээхсин урут тахсан баран, кабина түннүгүттэн чугас олорбут уонна иһирдьэ баар уол диэки дьикти баҕайытык көрөн ылбыт. Уол симиттэн туора хайыспыт. Салгыы айаннаабыттар.
Дэриэбинэлэригэр чугаһаан иһэн уол кузовка баар дьону өҥөйөн көрбүтэ ыччаттары кытта биир эрэ эмээхсин олорор эбит. Уол соһуйа санаабыт. Онтон тиийэн, тохтообуттарын кэннэ: «Эмээхситтэр иккиэлэр этэ дии, биирдэстэрэ ханна баарый?» диэн ыйыталаспыппар, бары «биир эрэ эмээхсин олорсубута ээ» дэспиттэр.
Уол, итэҕэйбэккэ, эмээхсинтэн эмиэ ыйыппытыгар, анарааҥҥыта: «Хас да биэрэстэни соҕотох хааман иһэн, эһиги массыынаҕытын көрөн олус үөрбүтүм, мин суос-соҕотох этим, аттыбар ким да суоҕа!» диэбит.
Кэлин бу эмээхсин өссө хас да сыл этэҥҥэ сылдьан, хос сиэннэригэр тиийиэр диэри уһуннук олорбут. Ону кэлин: «Арааһа, Иэйэхситим аттыбар сылдьыбытын, били аһаҕас эттээх уол көрбүт буолуон сөп», диэн кэпсиирэ үһү.
* * *
Бу түбэлтэни эдьиийим кэпсээбитэ. Биирдэ кини Өлүөнэ очуостарыгар сылдьан ууга түһэн өлө сыспыттаах.
Эдьиийим дьүөгэтин кытары сиэттиспитинэн уу кытыытынан хаамыталыы сылдьан көрдөхтөрүнэ, кинилэртэн олох чугас биир дьахтар сөтүөлүү сылдьар эбит. Хайдах эрэ балык курдук дьикти баҕайытык харбыырын муодарҕаан кэтээн турбуттар. Арай дьахтардара, кинилэр диэки хайыһаат, түөһүгэр диэри ууттан быган туран, ыҥыртаан илиитинэн сапсыйбыт. Иһиттэхтэринэ, «манна кэлиҥ, наһаа үчүгэй!» диирдии саҥарар үһү. Тута эдьиийим ааҕы туох эрэ күүс иннилэрин диэки хаамтарар курдук буолбут. Өйдөнөн кэлбиттэрэ, олус дириҥҥэ киирэн хаалбыттар Эдьиийим барахсан үрүҥ күн сырдыгын иһин охсуһуута саҕаламмыт. Аны туран, кини кыайан харбаабат. Уу анныгар биирдэ баар буолбутун эрэ өйдөөбүт. Ууну ончу иһиэ суохтаахпын диэн, тыынын хаайа сатаабыт. Тимирэн иһэн көрдөҕүнэ, күнэ үөһэ күлүмнээн көстөрө үһү. Эдьиийим, өйүн сүтэриэн иннинэ, туох баар санаатын түмэн үрдүк күүстэртэн көрдөспүт. Түлэй-балай баран истэҕинэ, уу түгэҕиттэн туох эрэ өрө анньарга дылы буолаатын кытта, өрүс үрдүгэр дагдас гыммыт. Уоннааҕытын өйдөөбөт. Кытылга тахсан баран, биирдэ тыынын ылбыт. Үс уол соһон таһаарбыттар үһү. Өллө диэн эрдэхтэринэ, хата эдьиийим өйүгэр кэлбит. Дьүөгэтэ туох да буолбатах, бэрт эрэйинэн бэйэтэ харбаан тахсыбыт.
Дьиктитэ диэн, ол дьахтары кинилэртэн ураты ким да көрбөтөх. Эдьиийим ууга тимирэн эрдэҕинэ, «халлааҥҥа сылгы кистээбитэ уонна ол кэнниттэн кыыс ууттан күөрэйэн тахсыбыта» диэн кэлин дьон кэпсээбиттэр.
* * *
Сэрии эрэ иннинэ буолбут түбэлтэ. Сайын ортото, от үлэтин үгэнэ этэ. Аҕам өрүс уҥуор оттуу сылдьара. Мин ийэбиниин холкуос пиэрмэтин сайылыгар хас да ыалы кытта дьукаахтаһан олорбуппут. Ийэм ыанньыксыттыыра. Холкуос сүөһүтүн кытта бэйэбит аҕыйах ынахтаах этибит. Арай биир киэһэ саамай үүттээх ынахпыт кэлбэтэ. Ийэбиниин үлэбитин үмүрүтүөхпүтүгэр диэри мэлигир. Хайыахпытый, түүннэри көрдүү барыахпыт дуо? «Сарсын кэлэр ини» дии санаан утуйдубут. Сарсыныгар даҕаны ынахпыт суоҕун курдук суох. Ийэм үүттээх ынаҕын сүтүктээн санаа бөҕөҕө түстэ. Миигин күнүскү ыам кэнниттэн көрдүү барарбар соруйда. Мин, төһө да уончалаах эрэ киһи буолларбын, бүтүн ынах сүтэрэ биһиэхэ охсуулааҕын өйдүүрүм. Чэйдии охсоот, ынахпын көрдүү бардым.
Бастакы омуммар сүүрүү-хаамыы былаастаан чугас алаастары бүтүннүү кэрийдим да, булбатым. Ити сырыттахпына, киэһэрэн барда. Мин тэйиччи сытар алаастары кэрийэр санааланным. Бэрт уһуннук хаамтым. Сылайдым, аччыктаатым. Үөн-көйүүр бөҕө түстэ. Ону ол диэбэккэ «ынахпын эрэ булбут киһи» диэн баҕа санаалаахпын. Сайыҥҥы күн саҕахха саста. Халлаан боруҥурда. Мин олох сылайан иэдэйдим.
Арай биир кыракый соҕус алааска ампаар дьиэ турарын көрдүм. Сырам-сылбам эстэн, ол дьиэҕэ киирэн, борук-сорукка наара ороннор баалларын көрөн, хаҥас диэки бардым, онно сытынан кэбистим. Сылайбытым бэрт буолан, тоҥорбун да билбэккэ, утуйан хааллым. Өр дуу, өтөр дуу буолан баран, түүл эбитэ дуу, илэ эбитэ дуу, киһи саҥата иһилиннэ: «Нохоо! Мантан тур! Атын сиргэ баран сыт!» диэтэ. Хаста да хатылаата. Мин турбатым, түүл дии саныыбын. Онтон эмискэ ким эрэ көтөҕөн ылла быһыылаах уонна атын сиргэ илдьэн сытыаран кэбистэ. Уубар тартаран салгыы утуйан истэхпинэ, туох эрэ «күр» гына тыаһаата. Мин аһара сылайбыт буолан, онно эрэ кыһаллыбатым. Оннук олус кытаанахтык утуйан турбутум, күн үөһэ ойбута ырааппыт этэ. Арай өйдөөбүтүм бэҕэһээҥҥиттэн букатын атын сиргэ уҥа диэки наа- раҕа сытар эбиппин. Түүн кэлэн сыппыт сирбэр өһүө маһа тостон түспүт этэ.
* * *
Биир элбэх этээстээх дьиэҕэ улахан баһаар баран, соторутааҕыга диэри оҕо-уруу саҥатынан туолан турбут, үгүс киһи көмүс ньээкэ уйата буолбут дьиэ күлгэ-көмөргө кубулуйбутун аҥаардас көрүөххэ да ынырык этэ. Ол эрээри күнүс дьон бары үлэлэригэр буолан, хата ким да уокка былдьамматаҕа. Арай биир кыыс түүҥҥү дьуһуурустубаттан кэлэн, баһаар кэмигэр утуйа сыппыт да, дьолго, тыыннаах ордубут. Кыыс хайдах уһуктан быыһаммытын маннык кэпсээбитэ:
Олус үчүгэйдик утуйа сыттахпына, арай ийэм киирэн кэллэ уонна: «Тоойуом, тур-тур, тур», диир. Мин тоҕо эрэ кини бэлиэр биһиги ортобутугар суоҕун билбэт курдукпун, соһуйбаппын. Өссө: «Тоҕо уһугуннара сатыыр буоллаҕай, үлэбиттэн кэлбиппин өйдөөбөт дуу?» дии саныыбын. Ийэм букатын арахсыбат: «Тоойуом, тур, тур!» диир. Түмүгэр букатын да суорҕаммын саралыы тардан түһэрдэ. Онуоха дьэ мин олохтоохтук уһуктан, ороммор олоро биэрдим. Түүлбэр дуу, илэ дуу буолбутун улаханнык өйдөөбөтүм. Ханнааҕы ийэм кэлиэй, хоһум кураанаҕын курдук кураанах. Суорҕаным сиргэ сытарын ороммор ууран баран, тоҕо эрэ аан диэки хаамтым. Дьэ онно эрэ аһыы буруо сыта киирбитин билэн, хап сабар таһырдьаны былдьастым. Уой, онтум дьиэбит аҥаара умайан күүдэпчилэнэ аҕай турар эбит! Ийэм барахсан бэл анараа да дойдуттан араҥаччылыы сылдьаахтыыр буоллаҕа.