Биһиги да дьирээ дьон буоллахпыт, тутуспутунан оһох тула хачымахтастыбыт Киристиин адарай орон үөһэ дьоройон олорон, саллайан хаалбыт бастардаах ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан тэбиэлэнэ-тэбиэлэнэ, биһиги тустарбытын көрөр, ытыстарын тас гына охсон ыла-ыла: «Муос-тиис-таас!..» диэн, сүүллэрэ түспүт оҕустары харсыһыннаран эрэр киһи курдук, күө-дьаа буолан киксэрэн күөртүүр, күлэн чачыгырыыр Киристиин эмиэ бэйэм курдук тулаайах кыыс. Ардыгар, сорох күн, тугу эрэ санаан, ханнык да оонньууга, дьээбэҕэ-хообоҕо төрүт кыһаллыбакка, чачархай баттахтаах төбөтүн кыҥначчы туттан баран, уһун күнү быһа состуок иннигэр олорон тымтыгынан оһох күлүн булкуйар кыыһы сүрдээҕин диэн аһынарым
Биир түгэҥҥэ Чукчакыыны икки харытыттан ылан баран туора садьыйбытым, уолум аттыы түстэ, били, саҥа тигиллибит тииҥ бэргэһэ туура ыстанан, кыһыл сукуна курдук кытаран турар оһох үөһэ кэлэн оройунан олоро биэрдэ Дьэ эбэтээ, бэргэһэ баҕайы чыычыгырыы-чыычыгырыы түүрүччү сиэнэн куймарыҥнаан барда ээ Чукчакыын тииҥ уорҕата бэргэһэтин кулгааҕыттан хаба тардан ылан аһаҕас аанынан таска кыыратта, онтута тиэргэн ортотугар халыйбыт дириҥ чалбах ортотугар түһэн баран аны булдугуруу-булдугуруу тимирээри күөгэҥнээтэ Сүүрэн тибигирээн тахсан ууттан оруу тартыбыт. Ньукулай уол бэргэһэтин аһыйан, уоһа мэрбэҥнээн, туома ытыах курдук. Били: «Боочуук!.. Боочуук!..» дии-дии дьиэрэҥкэйдии сылдьыбыт быһыы-тутуу, сирэй-харах ханна да суох. Ийэтэ Силбэх Маарпа кытаанах соҕус майгылаах дьахтар этэ. «Дьэ иэдээн, уолу бүдүрүтэммин бэргэһэни сиэттэхпин мөҕүллэр киһи буоллум ээ» дии санаатым.
Сотору эбээ эмээхсин Маарпаны кытары хантан эрэ аргыстаһан кэлэн дьиэҕэ киирбиттэрэ.
Чукчакыын ийэтэ сонно тута:
Хайа, бу туох кэҥэрдиитин сытай, нөйөн? диэн ыйыта охсубута.
Онуоха Ньукулай уол барахсан:
Ээ ити бэргэһэни кэтэн көрө сылдьан, алҕас төлө тутан, оһох үөһэ түһэрэн түүрүччү сиэтэн кэбистим диэн буруйдаах киһи быһыытынан, кирик-хорук тутта-тутта саҥарта. Чукчакыын, хор, ол курдук миигин үҥсэн биэрбэтэҕэ. Ньукулай ийэтэ да уолун улаханнык мөхпөтөҕө, көннөрү, сиэр быһыытынан, кыратык саҥарбыта эрэ. Кэлин, ааһыах-ааспытын кэннэ, ити түбэлтэ умнуллан эрдэҕинэ биирдэ эрэ, быһылаан ис дьиҥэ хайдаҕын кэпсээбиппит
* * *
Сир туртайыар диэри хаардаах, тыаллаах-куустаах, хас да күннээх хачаҥха кэнниттэн, халлаан эмискэ төлө баран сылыйбытыгар, кураанах кус күнүстэри-түүннэри эбии түркүннээн айаннаата. Улахан Баһылай көһөн кэлбит күөлбүтүгэр үгэһинэн тиргэлээтэ. Күн аайы айахпытыгар тото сиир куспутун аҕала турар. Кыра Баһылай Ылдьаалыын сатыы, чугас эргин, Саамы эбэнэн эҥин эргийэн кустууллар. Ол сылдьан Баһылай икки хоҥор хааһы өлөрөн аҕалла, кини кэнниттэн Ылдьаа эмиэ кыра лыглыйа хааһы бултаата. Мин ынах хомуйабын, ардыгар күннээҕи сиир бурдукпутун эҥин тардан, сээкэй ииспэрэй-тааспарай үлэни үлэлээн, арааһы түбүгүрбүтэ буолан күммүн барыыбын.
Сүөһү көрдүү сылдьан үөһэнэн кылбаа маҥан кубалар, үөр хаастар сэлэлии көтөн ааһалларын үгүстүк көрөбүн, үрэх ээйигэр, хаста да, туруйалар түһэн олороллоругар түбэһэ сырыттым. Тыа иһигэр, хонууга, сыһыыга араас чыычаах, көтөр саҥата биир кэм күйгүөрэн олорор. Садырым, ырбыы уулара толору кус, чөкчөҥө бииһин ууһа хото кэлэн эймэҥнэс. Итиннэ «мээт-муут», манна «мээт-маат». Ханна эрэ уу оҕуһа «мөҥүрүүрэ» иһиллэр, лоокуут чөкчөҥө: «Лоокуут!.. Лоокуут!.. Лоокуут!..» диэн тохтоло суох айманар Күөрэгэй, кыырпах да былыт сыстыбатах киэҥ нэлэмэн халлаан иэнигэр өрө тырыбынайан тахса-тахса, биир кэм дьурулуур-дьирилиир, ити гына-гына сэмээр талбаара сарыкынайан, тэлээрэ-тэлээрэ, дулҕа быыһыгар түһэн кирийэр. Үгүрүө: «Куду-куду-кудук-кудук!!!» дии-дии үөһэттэн үлтү түһээри сурулуур
Сааскы халаан уутун тото иһэн уһуктубут айылҕа барахсан кэрэ көстүүтэ, тыллан эрэр күөх тунах тыа сииктээх сүмэһинин сөрүүн сыта сүрэҕи-быары сылаанньытан, сайа охсон киирэрэ астыга сүрдээх.
Биир күн Маарыйалаах кырдьаҕас ынахтара Муоһа Суох мэччийэ баран баран кэлбэтэ. Эмээхсини кытары киэһээ ыам кэннэ сүөһүбүтүн көрдүү бардыбыт. Муоһа Суох төрөөрү синньээн, чугаһатан сылдьара.
Таах ыытан кэбиһэммин, хайаан да сиргэ төрөөтөҕө, эбээ бэйэтин-бэйэтэ мөҕүттэр. Син киэҥ сиринэн тэлэһийэн, тайаан көрдөөтүбүт да мэлийдибит. Онтон, соһуйуохпут иһин, төннөн иһэн отой да дьиэбит таһыттан булан ыллыбыт. Ыарҕа талахтаах хойуу чэчир быыһыгар төрөөн кэбиспит. Онтубут өссө, кырдьаҕас ынах диэтэххэ, оҕотуттан көҥөнөн маҥнай утаа орулуу-орулуу соҕотох муоһунан кэйээри силбиэтэнэр. Сүөһү да майгыта араас буолар. Үчүгэйкээн баҕайы маҥан эриэн тыһы тарбыйахтаммыт, хайыы сах атаҕар турбут, үҥүлүйэ-үҥүлүйэ ийэтин эмэн соппоҥнотор, тойтоһуйан хата сүрдээх. Маарыйа эйэ дэмнээхтик ынаҕын кытары эйэргэһэр, эмиэ да мөҕүттэр:
Сиргэ төрөөн кэбиһэ-кэбиһэ өссө ол-бу буолар, итиччэ турбут ньирэйдээх аата тоҕо кэлбэккин, эмээхсин ынаҕын ситии быанан быалаан сиэтэр, торбоһо кэнниттэн батыһар, оҕо оҕото өтөн, тэбиэһирэн, мэҥирии-мэҥирии, кутуругун өрө хоротон баран, мэниктээн өрө тэбэ-тэбэ, төттөрү-таары сүүрэкэлиир. Муоһа Суох субу-субу кэннин хайыһан оҕотун диэки көрөн ылар, ис-иһиттэн эҥсэн ыҥыранар.
Ынахпытын хотонугар аҕалан баайдыбыт. Тарбыйаҕа ийэтин уоһаҕын түөрэтин эмэн кэбиспит. «Бастакы төрүөх уоһах алаадьытын амсайбат дьон буолбуппут» диир эмээхсин.
Тыһы тарбыйахпыт атын баҕайытык туттан тойтохоччуйа хаамарын иһин Тойторук диэн ааттаатыбыт.
Ньукуола кэннэ аны үөл кус, ону даҕаспытынан халыҥ үөрдээх бараах ууһун арааһа тоҕо анньан кэллэ. Бэл биһиги дьиэбит аннынааҕы кыра көлүйэ ырбыытыгар умсаахтар түһэллэр. Атыыр ханай саҥата «тардырҕаан» олорор. Хотоҕойдорун хомунан кэбистэхтэринэ кыытта маҥан түөстэрэ кылбайар, сытыы кынаттарын тулаайаҕа эмиэ, сото тардыбыкка дылы, үрүҥ куорсуннардаах.
Баһылайдаах Ылдьаа аҕалбыт кустара үксэ умсаах. Ылдьаа:
Манчыыкка түһүмтүө, сымнаҕас кус, диир. Холбоһоро да бэрт, иитиини да киһи баһаам кэмчилиир, ыалбыт бэрсибит уоһах алаадьыларын эмис ханай бөтүөнүн кытары холбуу ыстаан сии-сии кэпсиир. Чыркымайы «кыра кус» диэн отой ыппаттар. Саалаах да киһи аҕыйах, лааппыттан саа сэбэ атыылаһан ылан ииттэллэр. Бэл Айдаҥҥа түүн олорон кустуур киһи суоҕун да кэриэтэ, дьон күнүс үлэлэрин быыһыгар айахха сииллэрин үөмэн ытан ылаллар.
Саар Көстөкүүн таҥара күнүн эргин аны андыны мэнээк бултаатылар
Бурдук ыһыытын кэннэ холкуостаахтар арыый да нуҥ-наҥ буолан, окко киириэххэ диэри кэм сололоммукка дылы кэмнэрэ.
Кус түркүнэ ааспытын кэннэ Маарыйа эмээхсини кытары Тыллаах диэн көлүйэ күөлгэ көтөр сымыыттаатыбыт. Үксэ тыыраахы сымыытын хомуйдубут, кус сымыыта дэҥнэтэн көстөр. Тыыраахы улахан бөрөөһүнэ суох уйатыгар сороҕор биир, сороҕор икки сымыыт сытар буолар. Уйата дулҕа төбөтүгэр, үксүн кутаҕа. Кыһын кытылын кытары силбэһэ тоҥмут кута өссө да ирэ илик. Сонос соҕус үөл тайах мастаах, сэрэнэн сылдьан ылгыыбыт. Мин тыа диэки өттүнэн хаамабын, эмээхсин үөскэ киллэрбэт, бэйэтэ үөрүйэх киһи үөстээҕини хомуйар. Ыаҕайа түгэҕэр от үргээн уган баран сымыыппытын онно мунньабыт, биир-биир тус-туспа ыаҕайалаахпыт. Дьиэбитигэр аҕалан бүтэйдии буһаран сиибит, бэрт минньигэс, тотоойу ас
Дьон от үлэтигэр бэлэмнэнэн оттуур тээбириннэрин сөргүттэллэр, саҥаны да оҥостоллор. Улахан Баһылай, өссө хаардаахха быһан киллэрэн, эрдэ хатарбыт маһынан хас да кыраабылы, чомойдоон эҥиннээн, кыһан, кыладыйан кэбистэ. Сылын аайы харыстаан ахан илдьэ сылдьар «буускап» хотуурун, кыҥыы-кыҥыы кылааннаан, уһун күнү быһа бэркэ кичэйэн таптанна. Ылдьаалаах эмиэ оттуур сэптэрин-сэбиргэллэрин көрүннүлэр. От ыйын саҥатыгар Күүлэлээххэ баран ходуһаларын көрүннүлэр. Улахан Баһылай: