Мин Өксөөн туохтан эмит кэлэйэн, хомойон, биитэр санаарҕаан көмүскэтэ ууламмытын, ытаабытын хаһан да көрбөтөҕүм
* * *
Тохсунньу ыйга, ороһооспо кэмигэр, сүллүүкүттэр тахсыбыттарын кэннэ, ардыгар Айдаҥҥа бара сылдьан көрдөххө көхтөөхтөр, ордук эдэрдэр, арааһы бары дьээбэлэнэллэр. Хас нэһилиэк, холкуос аайы сүрдээх сэргэх ыччаттар баар буолаллар, оннук эдэрдэр быыбарданан хомсомуол кэмитиэтин сэкирэтээрдэринэн, чилиэннэринэн талыллаллар уонна ыччаттары үлэҕэ да, үөрэххэ да иилээн-саҕалаан илдьэ сылдьар салайааччыларынан буолаллар.
Кэтиллэ илик саҥа тигиллибит этэрбэһи айаҕыттан тутан баран, тумсун хардары-таары эргитэн, аан айаҕын диэки «хаамтараллар». Онтулара «этэрбэс хаамтарыыта» диэн ааттанар эбит. Аан боруогар тиийэн этэрбэс тумса хайа диэки хайыспытынан көрөн барыһыайдыыллар. Этэрбэс тумса таска хайыспыт буоллаҕына дьиэттэн кийиит тахсан барар, этэрбэс тумса искэ хайыспыт буоллаҕына кийиит киирэр диэн тойоннууллар.
Биир этэрбэскэ буор, атыныгар от угаллар. Оонньуур киһи хараҕын баайаллар, атах таҥастарын бутуйа уураллар, хараҕа баайыылаах киһи тиийэн илиитин иминэн көрдөөн биир этэрбэһи таарыйар «бу!..» диэн этэр. Буордаах этэрбэһи туппут киһи буор дьадаҥы буолар, оттоох этэрбэһи таба тайаммыт киһи баай, байылыат олоххо олорор.
Аны дьиэ үрдүн маһын «огдообо холостуой» диэн хардары-таары аахтараллар. Онно үрүт мас «огдообонон» бүттэҕинэ огдообоҕо, «холостуойунан» бүттэҕинэ кэргэннэнэ сылдьыбатах киһиэхэ холоонноох доҕор буолан эргэ тахсаҕын, эбэтэр уол буоллаҕына төттөрүтүн ойох ылаҕын дэһэллэр. Үрүт маһы эрдэттэн ааҕан билиэхтэрэ диэн өһүө ортотунааҕы биир маһы ыйан, таарыйан баран «чэ маныаха диэри аах» дэһэллэр. «Холостуойтан» эбэтэр «огдооботтон» ааҕарын эмиэ туспа, манньыат быраҕан баран биирдэ саҕалаталлар.
Балаҕан иннигэр турар сэргэ төрдүгэр, кэҥэс соҕус гына «тэлгэһэлээн» хаар куталлар, холонон илбийэллэр. Сарсыарда туран туох суоллаабытын көрөн арааһы билгэлииллэр: киһи атаҕын суола дьэрэлийбит буоллаҕына ыал буолуу туоһута, аны оҕо атаҕын суола хаалбыт буоллаҕына Айыыһыт Хотун илдьитэ, кыра киһи «кэлииһи» диэн сэмээр имнэнсэллэр сүөһү туйаҕын суола баар буоллаҕына саас, Ынахсыт Айыыта үтүө хараҕынан көрөн, сүөһү төрүөҕүн тахсыытыгар. Ити да кэннэ, туох суола-ииһэ, ойуута хаалбытынан эгэлгэлээн, араастаан ыатарыы элбэх.
Биһилэх көрүүтэ, остуол хаамтарыыта, күөлгэ киирэн ойбону, иччитэх өтөххө эргэ балаҕаны иһиллээһин, онтон да атын араас дьиибэ, дьээбэ оонньуу үгүс
* * *
Сэрии сураҕа дьону сэргэхситэр, кэлбит-барбыт айанньыттан сонуну истэ-билэ олоробут. «Биһиэттэрэ, бииртэн-биир куораттары ылан, кимэн киирэн иһэллэр үһү», диэн кэпсэтэллэр. Балаҕаччыга, Дьоохуга, Илин, Арҕаа Кыргыдайдарга, Модукка биирдиилээн дьон «ис тиибигэр» хаптаран өлбүт сурахтарын син биир истэбит
Айдаҥҥа, Таһарахтыыр уола Өлөксөй диэн киһи аҥаар атаҕын бэрбээкэйинэн быһа ыттаран, мас атахтанан төннүбүт сураҕа иһилиннэ. Ити сурах иһиллибитэ хас да хоммутун кэннэ, биһиэхэ, аллар атаһын Улахан Баһылайы көрсөөрү, Өлөксөй сыарҕалаах атынан кэлэн барда. Балтыһах тайаҕынан тирэнэн хаамара, мас атахтаах диэбиттэрин иһин биһиги оҕолор ол «дьикти» атаҕы көрөөрү гыммыппыт, онтубут быратыас атаҕын таһынан хаатыҥка кэппит буолан өлүөр атах курдуга. Эмээхсин чэй бэлэмнии охсубута. Сэрии алдьархайын, уоту-күөһү ортотунан ааһан, эбиитин эмсэҕэлэнэн эргиллибит саллааты бары туох эрэ курдук күндүтүк көрөрбүт. Таһарахтыыр уола төһө да чэгиэн этин сэймэктэтэн кэллэр, тыыннаах дойдутун буорун булбутуттан үөрүүтэ муҥура суоҕа. Биһиги саллаат ыалдьыты кытары бары бииргэ чэйдээбиппит. Кини тугу кэпсиирин барытын сыыска-буорга түһэрбэккэ болҕойон олорон истэрбит. Өлөксөй хойуу үүттээх итии чэйи сэмээр сыпсырыйан иһэ-иһэ, тиритэ-хорута, арҕаа, сэриигэ сылдьыбытын туһунан ыксаабакка сиһилии кэпсиирэ. Ол дойду ураты сиригэр-уотугар, эҥин эгэлгэ дьикти отугар-маһыгар тиийэ. Сорох кыһалҕалаах, эрэйдээх түгэннэрин, оонньуу-күлүү кэриэтэ сэһэргиир курдуга да, ол ааспытын эрэ кэннэ судургутук ахтыллар быһылааннар буолалларын бэл биһиги оҕо дьон кытары өйдүүрбүт. Атаҕар уонна эҥил баһыгар таптаран гуоспуталга икки аҥаар ый эмтэммит.
Атахпын сүтэрбитим диэн, оннооҕор өлөн хаалыам этэ, Өлөксөй үөһэ тыынан ылар.
Кырдьык да оннук, тыыннаах дойдугун буллаҕыҥ, Маарыйа эмээхсин Өлөксөй диэки көрбөккө эрэ сөҥ түһэн олорон сэҥээрэр. Онтон ыалдьыт хончоҕордоох чэйин иһэн бүтэрбитин көрөн хат кутан биэрэр.
Дойдум үүттээх чэйэ кытары ураты минньигэс Боруоҥҥа сылдьыбытым тухары, саатар, элэтэ биир саханы элэкис да көрсөн ааспатым. Киһи ыраах тэлэһийэн сылдьан төрөөбүт сирин-дойдутун, дьонун-сэргэтин ахтара диэн сүрдээх буолар эбит. Манна тэлгэһэм иһигэр кыыһырсыбыт, өтөҕүм иһигэр айдаарсыбыт кыр өстөөхпүн да көрсүбүтүм буоллар күндү сүтүкпүн булбут кэриэтэ сананыам этэ.
Таһарахтыыр уола күн уота быһа сиэн кубарыйбыт эргэ гимнэстиэркэтин уолугар «Хорсунун иһин» диэн соҕотох мэтээлин тыла хас хамсаннаҕын аайы эйэҥэлиирин оҕолор бэркэ диэн олус сэҥээрэн көрөбүт. Өлөксөй сэриигэ ыҥырыллыан иннинэ «Свердлов» холкуоска араас үлэҕэ үлэлээбит. Кытта төрөөбүт убайа Мэхээлэ диэн киһи үлэ боруонугар сылдьан, ыалдьан бу саас төннөн кэлбит. Инитэ Ыкынаачай, били миигин Кыргыдайтан Чохооччулартан аҕалбыт уол, боруон (бронь) биэрбит буоланнар холкуоһугар үлэлиирэ.
Эмээхсин остуолтан туран, саппыйатын сүөрэн, мохуоркатын кымаахтаан ылан удьурҕай хамсатыгар симэр, чиэстэн тымтык ылан уокка даҕайан уматан баран табаҕар даҕайан, икки омурдун хапсыҥнатан, «сопсоп» сообурхаччы күүскэ оборбохтуур.
Улахан Баһылай табаҕы төрүөтэх тардыбат, ыалдьыппыт эмиэ тарпат киһи эбит этэ.
Өлөксөй наҕылыччы чэйдээн баран аны таһараа ыалбытыгар Өлөксүөйэп Хабырыыллаахха тахсыбыта.
Эрэйдээх үөрэн-көтөн ахан муҥнаммыт, барахсан эбээ ыалдьыт тахсыбытын кэннэ аһынан саҥарар. Биһиги киһибит хайдах-туох сылдьаахтыыр Кэлээ ини, сүрэҕим-быарым бөҕөх соҕус диир.
Тохсунньу ый эмиэ сирилэтэн түһэн тымныыта сүр, ахсынньыга ыбылы ылбытын төрүт ыһыкта илик. Таска тахсан чуучугуруу сылдьан силлээтэххэ «чуус» гынан хаалар. «Киһи силэ сиргэ тиийбэккэ, тоҥон тостор бытарҕан тымныыта» диэн дьэ маны этэн эрдэхтэрэ дэһэбит. Тыа үөл маһа хабараан тымныыттан тоһутталанан тыһыргыыр тыаһа иһиллэр. Бэл, туохха да кыһаллыа суох айылаах халаахтаабыт суор көтөр ыгдаччы тоҥон, булчут айатын, туһаҕын кэрийэрин тохтотон, чаллах тиит мутугар халлаан былытырарын кэтэһэн халыҥ көмнөххө саһан сукуллан олорор буолар
Баһылай куобахха иитэр кыл туһаҕын хатыйыы тэптиргэлиир. Бүкээх тэптиргэ хаалбыта ыраатта. Билигин үөл маһы бүк тардыаҥ эрэ кэрэх, уон аҥы тырыыҥкаланан бытарыс гына түһэр. Баһылай өтөҕүн таһыгар бадьыыстанар, төттөрү-таары таакырыыр, биир эмит куобаҕы син аҕалар. Холкуос хотонугар сүөһүгэ оҕуһунан от тиэйэр. Икки көлөнү сэтиилэнэн, отун икки сыарҕаҕа балтарыктаан лөглөччү тиэйэн, киэһэ отой хойут биирдэ бүтүннүү кырыа кыаһаан буолан хоочугураан-чуучугураан киирэн кэлэр. Дьэ ол сылдьан кэлэ-бара куобахтыыр. Тэптиргэҕэ ыйаммыт куобах кыл туһаҕы быспат. Аны күөл тумуһахтарыгар хас да сиргэ сохсолоох, ону таһынан өссө айа тардан эҥин си дьүгээр сылдьыбат.
Хас да сыл куобах мэнээгэ буолан баран, кэлиҥҥинэн төрүөҕэ аһара тахсан олус элбээн, сааһыары куобах бөҕө сутаан өлөн турар. Ыран, тоҥон өлбүт табысхааны ылан көрдөххө хаппыт куопчахаанныы чэпчэкитэ сүрдээх. Кыһын кэбиһиилээх оту тэллэй курдук чуочайыар диэри бүтүннүү кэбийэн кэбиһэллэр. Отторун төрдө олус куоһанан сууллан түһэн, бэйэлэрин сохсолуур түбэлтэлэрэ кытары тахсар. Баһылай оннук сууллубут биир оттон аҕыс куобаҕы аҕалан турар. Оччо айылаах муста сыппыттарын киһи эрэ сөҕөр, биллэн турар, түүн хараҥаны харахтанан, саары саҕанааҕы хара күөх оту, бэлэми сиэн мултугулдьута сылдьан баттаттахтара. Табысхаан хараҥаҕа харса суоҕар түһэн мээнэ онньоҥхолуур үгэстээх.