Дьонум харыстаан, таптаан ааттаабыт ааттара, диэн Маарыйа мэник Дайыылга хата кимнээҕэр холкутук, хайа сатанарынан уол өйдүүрүн курдук быһааран биэрэр, эбиитин тириппит бэдик төбөтө тоҥон сыыстаран аны ыалдьыа диэн бэргэһэтин кэтэрдэн кэбиһэр. Быатын баайаары гыммытын Дайыыл чинэрис гынан баайтарбат, кыыска буостуктата турара, уолаттар көрөллөрүгэр, кыбыстыыта да бэрт буоллаҕа
Дайыыл, Маарыйа кыыһырбатаҕын, өссө эйэҕэстик кэпсэппитин дьиктиргии санаата быһыылаах, сүүһүгэр саба түспүт нэк бэргэһэтин илиитин көхсүнэн куондарыттан өрө анньа-анньа кыыһы саҥа көрбүт киһилии сонурҕаабыттыы одуулаһар, онтон хатыыскалыы сылдьар доҕор оҕолоругар сүүрэр.
Дьэ дьиибэ уол дии, Киристиин, оол курдук, сүһүөҕүн былдьаһан килээй мууска чинэрис гына-гына, атын аҕайдык мэтэкэччийэн эрэр уолу батыһа көрө-көрө баһын быһа илгистэр. Мэлдьи, наар кини «баппатаҕа» иһиллэр. Төбөт да уол ээ
Билигин эрэ мэник буолуо, кэлин баҕар, кимнээҕэр көрсүөрэн, оттомуран туруо, уларыйыа билиҥҥитэ билбэт көрүҥҥүтүүй, ол тэбиэһирэн туораахтаналлара үчүгэй баҕайы буолбат дуо диир Маарыйа.
Мин, Маарыйа саҥатын истэн, хайдах эрэ, доҕорум Маарпа саҥатыгар ханыылыы, холуу саныыбын, кини эрэ итинник истиҥник, улаҕалаахтык, ылыннарыылаахтык кэпсээччи-ипсээччи. Хайдахтаах да айдаан, моргуор ортотугар Маарпа наҕыл, холку саҥата иһилиннэр эрэ оҕолор болҕомтолоро барыта киниэхэ буола түһэрэ.
Үнүр эдьиийим кэпсээбитэ Киристиин саҥара туран силигэр чачайан ылар. Хайа оҕолор, сарсын эмиэ эбэбит дьоҕойон хото өлүүлээри гынна дуу, диир.
Тугу кэпсээбитэй?..
Дайыыл үнүр Дабыыдап Хаанньаттан: «Тоҕо эйигин Сомоодьо Хаанньа диэбиттэрэй?» диэн ыйытан улаханнык дьарыллыбыт. Дайыыл да бэйэтэ, бэрт ээ, Хаанньа от тиэйэн кэлэн истэҕинэ, оҕолору кытта оонньуу сылдьан, сорук оҥостон сүүрэн кэлэн сыарҕаҕа ойоҕолуу түһэ-түһэ сурастаҕа үһү. Сомоодьо киҥэ диибин диэн, куһаҕан да киһи, өһүргэннэҕим буолан уолу оҕуһун дөрөтүнэн сирэйин быһа охсон кэбиспит.
Оо дьэ
Айакка да
Онтута кып-кыһыл буолан олорон хаалбыт диэн эдьиийим манна кэлэ сылдьан көрбүтүн-истибитин кэпсээбитэ.
Ама да өһүргэммит иһин, сүрүн Оҕо сирэйин быһа кымньыылыыр, Маарыйа кэлэйбитин биллэрэн чыпчырынан ылар.
Ээ ити, оччоҕо онтутун суола эбит буолбат дуо, өссө мин мэниктээн дьэргэҥэлии сылдьан туохха эмит быһа түстэҕэ диибин дии, диэн Дайыыл сирэйэ усталыы, быһа охсууттан кытарбыта сүтэн да эрэр буоллар, син көстөрүн санаан саҥа аллайабын.
Хаанньа дөрөтүн суола диир Маарыйа.
Ол-ол, сирэйин усталыы быһа охсубут үһү, муннун хаана кэлиэр диэри Сытыйбыт, төбөтө түмүллүбүт дөрө «аһыыта» ынырык буоллаҕа, өссө онтукаҥ эбиитин тоҥ буолуо, диэн Киристиин араастаан таайан абарбыт саҥатын истэн, тоҕо эрэ, сонньуйан ылабын
Дьэ ити курдук, биһиги, кыра кыргыттар бэйэбит ычабытынан син сээкэйи кэпсэтэн бэркэ сэргэхсийэбит. Мин Маарыйа диэн өссө биир доҕордоннум. Үгүс элбэх саҥата суох, бэрт көрсүө, сэмэй, оттомноох тыллаах-өстөөх кыыһы уот ааныттан сөбүлээтим. Маарыйа Киристиин биһиккиттэн икки-үс сыл аҕа эбит, холкуоска киирбит. Ийэтэ Лэкээрэй эмээхсинниин Быркылаахха борооску көрөллөр үһү.
Күөлбүт ой-бото өлүүлээн Айдаҥ ыаллара бары собо күөстэннилэр. Биһиги балаҕан сирэй оһоҕун оттон быччыкы үөлэн сиибит. Муҥха балыга таҕыста да маҥнай үчэһэ үрдүгэр түһэн, ыалларбыт сирэй оһохторугар собо үөлүүтүн сүпсүлгэнэ, ол оннугар биһиги билиитэ оһохпутугар икки ыал күөһэ ууруллар. Нуучча оһоҕор собону үөлбэккин, саҥа оһох онон эмиэ биир итэҕэстээх курдук, ол эрэн, киэһэ оттуллан баран сабыллыбыт оһох сарсыардааҥҥа диэри итиитин тутарынан барыбытыгар сөбүлэттэ. Бэл, били, маҥнай утаа саҥа оһох дьэндэйбитин соччо ахсарбатах эбээ эмээхсин кытта хайгыыртан соло булбат. Урукку курдук хас күн аайы сыарҕалаах оҕуһу сиэтэ-сиэтэ, миинэ-миинэ долгучуох тиэйэ барыыта тохтоото. Биирдэ үчүгэйдик тиэйэн аҕаллыбыт да хас да күн кыһаллыбаппыт. Киирбит-тахсыбыт дьон эрэ барыта саҥа оһоҕу биһирээтилэр, «маннык оһохтонор киһи бэрт буолуох эбит» дэһэллэр.
Арыылаахха түөрт күн тура муҥхалаатылар, мин онно күнү көтүппэккэ сырыттым. Үллэһик балыктан ордугун түөрэтин холкуос ыскылаатыгар тастылар, нолуокка барыахтаах үһү. Ыҥырыгынан кэлбит Экиэн оҕонньор эппиэдэйдээх күрэх муҥхаһыттара аны Саамы күөлүн тарда бардылар. Онно барсыбатым. Биһиги дьиэттэн Улахан Баһылайы кытта Кыра Баһылай сырыттылар. Саамы эбэ барахсан да син сиэттэ.
Балык кэннэ атын хара ас суоҕун иһин, аһы солбуйаары, Улахан Баһылай үлэтин быыһыгар мас көтөрүгэр, куобахха туһахтыыр, кыралаан ханнык эмэ син бултуйар. Өссө кырпай хаар түһэ илигинэ, Мундулуҥдаҕа көһүөхтэрин иннинэ туһахтыы сылдьыбыт улардарын тоҥуутун сөргүппүтэ. Арыылаах Бэрэтин эргийэ, намтыы-намтыы үрдүүр кырдалга үүммүт кытыан отонун, кыһыннары кытарар дөлүһүөнү, хаптаҕаһы сиэри улар куруук түһэн, таарыйан ааһар. Баһылай: «Дьэ ити баҕас улар буом сирэ» диэччи. Арыылаах Бэрэтэ соччо ырааҕа суох, дьиэбит кэтэҕинээҕи арыы тиит ойууру ааһан, хатыҥ чараҥ быыһынан киирэн, Оҕонньор Уҥуоҕун бааһынатыгар тиийбэккэ Мундулуҥдаттан кэлэр суолтан туора иэҕиллэн тахсар сылгы орҕостубут ыллыгын баттахха сотору күөл киэлитэ сэндэҥэрэн көстөр. Бэрэ икки Арыылаах ыккарда булкаас ойуур. Өрдөөҕүтэ, өссө холкуостар тэриллиэхтэрин иннинэ, хаһан эрэ улахан уот тура сылдьыбытын быһыттаабыттара эрийэ-буруйа субуллар, киэҥ сири сиэбит уот быһыкка кэлэн тохтообут сиригэр диэри түөрэтэ «ыт мунна баппат» таас ычыкын, туома эркин курдук өрө анньан ыраахха диэри күөннэнэр. Дьэ, бу ыркыйы, симилэҕи табысхаан таптаан дойду оҥостубут, ороҕо диибин диэн биир кэм туора-маары куоһахтанан олорор. Уот быһытын бата барар ыллык Бэрэ күөлүгэр диэри субуллан улахан өтөххө тиийэн симэлийэр, оттон ычыкын күөлгэ арыый тиийбэккэ халты ханарыйан бэтэрээ өттүнэн эргийэн, өтөхтөн дьирбиилэнэн көстөр, ортотугар кыра көлүкэ оҕолоох маарга муҥурданар, быһыты бата үүммүт ычыкын толоон нөҥүө салҕанан салгыы субуллар. Мэлдьи бырдыргыы, былдьыгырыы сытар инчэҕэй муохтаах маар ортотугар баар көлүйэ Амтаҕар диэн ааттаах. Көлүкэ тулатынааҕы сып-сырдык кутаҥныы сытар муохха, кыл сапка тиһиллибиккэ дылы күлүүкүбэ кытарар, ону эмп гынаары эбээ эмээхсин хомуйар үгэстээх.
Баһылай көтөрүн да, куобаҕын да туһаҕа түөрэтэ тэптиргэ. Мин, олорор күөлбүт тыатыгар ииппит туһахтарын көрсөөрү хаста да барса сырыттым. Улахан Баһылай дьиэтигэр үгүс саҥата-иҥэтэ суох бэйэтэ тыаҕа таҕыстаҕына сэһэнэ-сэппэнэ элбиир, тыла-өһө өһүллэн кэпсэлэ-ипсэлэ дьэ киирэр. Булчут эр киһи дьэгдьийэн, сэргэхсийэн, санаата көтөҕүллэн эрдэҕэ. «Бу курдук буолар баҕайыта, ити курдук гынар туһа» диэн ыйан-кэрдэн биир кэм барыны-бары сүбэлиир.
* * *
Бүгүн эмиэ, Баһылай отун тиэйэн, тустаах үлэтин эрдэ бүтэрэн кэлэн, туһахтарбытын көрөөрү батыаккалаһан иһэбит. Бу сырыыга Арыылаах Бэрэтэ, онно мин сылдьа иликпин. Хаар чараас. Хас да хонуктааҕыта кыраһалаабытынан, кэлин наар чоргу күннэр турдулар, онон табысхаан ороҕо биир кэм ойуулана олорор, бүгүҥҥү суола эрэ, үс хонуктааҕы онньоҥхолообута эрэ туга да биллибэт. Куобах саһыл буолбатах, хаар төһө да чарааһын иһин син биир сайыҥҥы ороҕунан сүүрэр. Былыта суох чакылыччы халлыбыт халлаан түүнүн тымныйар буолан, табысхаан төһө да ичигэс «саҕынньахтаннар», кини да тоҥон эрдэҕэ уонна сүүрбэккэ ханна барыай
Киэһэ хараҥаҕа, чуумпуга эбэ мууһа тоһута тоҥон тырылыыр, тырдьыгыныыр тыаһа иһиллэр. Саҥа халыҥаан эрэр муус хайыта баран, хаар баттаан тааҥныыр, ону сорох кырдьаҕастар «эбэ иччитэ оонньуур» дииллэр.