1907 елда Казанда «Шәрәф» электро-типографиясендә Троицк «Хезмәт» китапханәсе наширлегендә, Ш. Мәрҗанинең рәсеме һәм тормыш юлына тасвир урнаштырылып, «Мәшһүр шагыйрь Акменла. Шиһабетдин әл-Мәрҗани мәрсиясе вә башка шигырьләре» дигән китабы дөнья күрә.
Дамелла Шиһабетдин хәзрәтнең мәрсиясе
*
*
*
*
*
*
*
*
*
«Бирелдем мин яшьлегемдә угрылыкка»
«Акмулланың сүзе шул кылсаң нәзар»
«Карасаң, Акмулланың «Диван»ы бу»
«Бәгъдәс-сәлам, Нургали мулла, сезгә»
«Күп сәлам, Нургали мулла, сезгә»
1
Китап шагыйрьнең академик Миркасыйм Госманов төзегән җыентыгы (Акмулла. Шигырьләр / төз. М. Госманов. Казан : Татар. кит. нәшр., 1981. 271 б.) һәм М. Акмулла әсәрләренең башка төр басмалары нигезендә төзелде.
2
Фазыйл галим.
3
Хасидләре көнчеләре, көнләшүчеләре.
4
Гамь-хас булып югары һәм түбән катлаудан кат-кат булып.
5
Мәгани җәваһирен мәгънә гыйлеме җәүһәрләрен.
6
Хакаикъ хакыйкать гыйлеме.
7
Гаувас булып чумып йөзүче.
8
Мөзмәрда илаһият гыйлеме, изге гыйлемнәрдә.
9
Сабикълардан элгәреләрдән, элеккеге галимнәрдән.
10
Гасрәт хата.
11
Хәмдулиллаһ Аллага шөкер.
12
Диярда өлкәдә.
13
Мәрҗани Шиһабетдин Шиһабетдин Мәрҗани (18181889), илаһият галиме, тарихчы, мәгърифәтче.
14
Фанусны утны, маякны.
15
Йәнбугус-сәламәттән сәламәтлек чыганагыннан.
16
Әнһарул-хакаикъны хакыйкать елгаларын.
17
Кузгар кузгатыр.
18
Фирасәтле курку белмәс, батыр-кыю.
19
Мөһәндисләр инженерлар, һөнәр осталары.
20
Болагы кайнап чыккан чишмәсе.
21
Чуллаганнар иелгәннәр (су эчәргә).
22
Дөррәсеннән энҗеләреннән, энҗедәй саф тамчыларыннан.
23
Канча никадәр.
24
Дөррәсеннән канча бала сөткә туеп Мөхәммәд пәйгамбәргә Мигъраҗда энҗе кадәр тамчы сөт каптыралар. Бу тамчы гыйлем булып чыга. Шагыйрь әлеге шигъри юлларда менә шуңа ишарә ясый һәм сөт дигәнендә гыйлемгә киная итә.
25
Тәхкыйкларын хакыйкатьне ачыклап бирүләрен.
26
Голямага галимнәргә.
27
Сәрдар юлбашчы, юл күрсәтүче.
28
Ту байрак.
29
Мөбариз көрәш, бәхәс.
30
Аңынаусыз аңламыйча, аңсыз килеш.
31
Анау-монау аңгы-миңге.
32
Чубалгандай чуалучы.
33
Палваннардан пәһлеваннардан, батырлардан.
34
Йыйгылып җыелып.
35
Фазыйл галләмә мәртәбәле галим.
36
Узган таптан борынгы табигыйннар (ягъни сәхабәләргә иярүчеләр) мисалыннан.
37
Хаззы өлеше.
38
Дәрәҗәи иҗтиһаддан дин һәм хокук фәннәре буенча катлаулы мәсьәләләрне хәл итә алу дәрәҗәсеннән; дин галиме булу мәртәбәсеннән.
39
Әгъдасена дошманнарына.
40
Мөҗәһидмез сугышучыбыз.
41
Дәкаикъта фәндә нигезле тикшерүдә.
42
Әһле гасыр тарихчылар.
43
Гадил тиң.
44
Мөганиднең дошманлашучының.
45
Сәнәд илә дәлил белән.
46
Баһир ачык, өстен.
47
Хәленә кале гамәленә сүзе.
48
Заһир ачык, якты.
49
Нәзыйр охшаш, тиңдәш.
50
Мәгърифәтүр-риҗалидә мәгърифәтле-гыйлем иясе ирләр арасында.
51
Фашын фаш булуын, танылуын.
52
Аһ дәрига аһ кызганыч.
53
Кашына каршысына.
54
Сөйүлүде-дәкаикътан нечкә фикер ташкыннарыннан.
55
Йиме гыйрфан белем ризыгы.
56
Дәрдемәнд диванамын сагышлы диванамын.
57
Каеда кайсы җирдә.
58
Тәхкыйк хакыйкать; хакыйкать иясе, хакыйкатьне яклаучы.
59
Би зарур зарурсыз, тиешсез.
60
Хубаламын яхшырамын.
61
Кәиз тизәк.
62
Кодыгына коесына.
63
Каугамыз чиләгебез.
64
Менән белән.
65
Эрбет менән Мәкәрҗәгә ХIХ йөзнең иң зур һәм данлыклы сәүдә базарлары саналган Эрбет шәһәре һәм Мәкәрҗә ярминкәләре күздә тотыла.
66
Буаз мәҗмәгым калын шигырьләр җыентыгым.
67
Яшьтә җыйган бер буаз мәҗмәгым бар монда М. Акмулла үзенең яшь чагыннан туплаган шигырьләре җыентыгы барлыгын искәртә. Әлегәчә аның ул тупланмасы табылганы юк.
68
Шәрик дус, иптәш.
69
Остап торса (эстәп торса) тотып (туплап) торса.
70
Алаңдай алырдай, алан-йолан.
71
Үгәй ана кулында ятим калдым М. Акмулланың әнисе Бибиөммегөлсем (Бибигөлсем) исемле булган. Әмма аның шагыйрьгә үги ана булуы фәндә ачык мәгълүм түгел.
72
Дамбал чалбар.
73
Алыс ерак.
74
Мәргәннәрне төз атучыларны, укчыларны.
75
Фәез бабы бикләгән белемне күңеленә җыйган.
76
«Җарудә» Габдулла бине Мозаффар ән-Насавиның «Мөзаһарат әл-кәлимә әл-җәрудә әлләти һийә фин-Назурат» («Назурат («Яктырту») китабыннан шомлы фикерләрне ачыклау») әсәре хакында сүз бара. Ул исә Ш. Мәрҗанинең «Назурат әл-хак фи фәдийәт әл-гашаи вә ин ләм йагаб әш-шәфәкъ» («Шәфәкъ күмелгәндә кичке фарыз намазны үтәүгә бәйле хакыйкатьне яктырту») хезмәтенә тәнкыйть рәвешендә язылган (к.: Юзеев А. Н. Шихаб ад-дин Марджани: мыслитель, религиозный реформатор, просветитель (К 180-летию со дня рождения). Казань: Иман, 1997. 60 с.).
77
Кадәри хәл садак тарткан көч җиткәнчә, җәя тартып, ук аткан.
78
Сәһем ук.
79
Мөкарин кушылган.
80
Фәһем зиһен, зирәклек.
81
Гатасына манигъ әҗеренә инкяр, бәхетенә тоткарлык.
82
«Кадде гыйлем көлли ән-нас мәшрабиһим» «Гыйлем һәр кешегә савытына күрә».
83
Тәгаррузга дошман арасына кереп сугыш башларга.
84
Нә микъдарым нинди өлешем-күләмем.
85
Ноксаныма икърарым җитешсезлегемә дәлилем.
86
«Фә-әйнә тәзһәбунә?»дән әхбарым «Кая барасыз әле?»дән хәбәрем, ягъни башкаларга юл бирү, итагать иясе булу кирәклек күздә тотыла. (Монда сүз Сөләйман пәйгамбәрнең хәтта кырмыскаларга да, хәл белешеп, кая барасыз әле дип юл биргәнлеге хакында бара.)
87
Артка төштек иярдек.
88
Ләфыз атса сүз атса.
89
Мөбһәм ятса яшерен ятса.
90
Нөкирә бер вәҗһедән надан кеше бер сәбәп белән.
91
Тәхсыйс эзләгәнен, билгесен.
92
Бади ачык, күренеп торыр.
93
Әл-һади әсмасына мозһир булыр күкләр катына юл күрсәтеп, балкып торыр.
94
Истигъдад зирәклек, зиһенлелек.
95
Кабилият сәләтлелек.
96
Хазз өлеш, насыйбы.
97
Кыйсмәт язмыш.
98
Хиссәт түбәнлек, хәсислек.
99
Тәхкыйрьгә хурлау-мыскыллауга.
100
Һиммәт тырышлык, мәртәбә, олы җанлылык.
101
Кыйльләт вакыт азлык (юклык).
102
Нәзарында күз алдында.
103
Хур җәннәттәге фәрештә, ягъни фәрештәдәй.
104
Зилләт түбәнлек.
105
Анчә аңа.
106
Хиддәт әллә кемлек, тупаслык.
107
Ниһайә нәтиҗәсе.
108
Мөкайяд йә мөнәүвәл әҗер йә өмет.
109
Риҗальгә ир кешегә, затлы иргә.
110
Әһле дәрт дәрт иясе, диндар.
111
Үзен малик үз мәртәбәсен белүче, үзенә хуҗа.
112
Вирдтән тарик намаз-догадан ваз кичүче.
113
Мотлака мәнгы кылмак шигырьне кире кагу.
114
Ләһү шаярту, уен-көлке.
115
Ләм йөбарик бәрәкәте юк, файдасыз.
116
Әксәре әһле саликъ күбесе иман юлында йөрүче, хакыйкать иясе; үз фикерле, ирекле кеше.
117
Әзһәде тугры, тәкъва.
118
Ибне Малик Мөхәммәд пәйгамбәр заманында яшәгән Мәккә шагыйрьләреннән берсе. Әүвәл Мөхәммәд пәйгамбәргә дошманлык күрсәтеп, аны хурлап шигырьләр язган. «Шигырь (монда сүз җыру, ягъни нәсыйхәтсез шигырь хакында бара Ф. Я.) ул Шайтан чыбыркысы» дигән хәдис аңа карата әйтелгән. Соңыннан Ибне Малик иман китерә. Мәккә кяферләрдән азат ителгәч, бервакыт Ибне Маликнең Кәгъбәне шигырь сөйләп тәваф кылуын күргән сәхабәләр моңа канәгатьсезлек белдерә. Шунда Мөхәммәд пәйгамбәр: «Сөйләсен, нәсыйхәтле шигырь җыру түгел, Аллаһыны данлау», дип җавап бирә. Акмулла монда шушы вакыйганы искәртә. Шигырьләрендә дә җыруны шигырьгә каршы куеп яза. Аның фикеренчә, шигырьнең асылы нәсыйхәткә корылырга тиеш, шулвакытта ул буш булмый, мәгънәгә ирешә, ди.
119
Нәсыйхәтне хамил булса нәсыйхәт йөртүче булса.
120
Гамил эш иясе; гамәл иясе; дәрәҗәле кеше.
121
Шамил булса эченә-үзенә алса, тупласа.
122
Мәхзәненнән хәзинәсеннән.
123
Мисрагъ шигъри юл ачып.
124
Җандар җан иясе.
125
Сәйран кылыр сәбилендә юлында очып, әйләнеп йөрер.
126
Җәүлан кылыр сәрирендә оясы тирәли очып, сайрап йөрер.
127
Әс-сәмигул-каләмне рифмалы шигъри сүзләрне.
128
Тәхмир кылды тәэсирле итте.
129
Фөсәханең замирендә шагыйрьнең күңелендә.
130
Кандай риҗәл андый ирнең.
131
Тәлмизендә шәкертендә, укучысында.
132
Җариядән тәганни кол хатыннан җырлату.
133
Вакыйг гадәт, вакыйга.
134
Диһлизендә ишегалдында, йорты янында.