Біз бала кезімізден солай тәрбиеленгенбіз өзімізді қорғау үшін қорқамыз, өйткені ересектер өздерінің игі істерін жасай отырып, бізге нақты қауіп-қатерден ғана емес, сонымен бірге жапырақтың сыбдырынан да қорқуды үйретті. Ал бұл қорқыныш ішімізде, түпсанамызда жатыр.
Біз қорқатынымызды көбінесе мойындамаймыз, жәй ғана ақыл болашаққа қадам баспаудың және бірдеңе жасамаудың жақсы себебін ойлап табады. Бізде қорқыныш жоқ, бізде нақты себеп бар деп ойлаймыз. Бірақ бәрібір, себептер тек қорқыныштан пайда болады.
Біз қазір балалық шақта пайда болған нақты ойлар туралы біле алмаймыз, бірақ біз жаман болу қорқынышты, қабылданбау қорқынышты, қажетсіз болу қорқынышты, олар бізді жақсы көрмесе қорқынышты және қателіктер жібермеуге тырысуымыз керек екенін білеміз, және де мұндай ойлар бірнеше рет басымызға келген.
Бағдарламаның негізі бала кезінен қалыптаса бастады, содан кейін олар балабақшада, мектепте тамыр жайды, онда қателіктер үшін «екілік» алу одан да қорқынышты, содан кейін ата-аналар қайтадан ұрысып, бастарын шайқайды, және де: «Олар мені жақсы көрмей қояды, мен керек болмай қаламын», деген қорқыныш тағы бар. Жұмыста қателікке байланысты басшылар сыйақыдан айырады, сөгіс жариялайды. Отбасында да қателікке байланысты жанжал болады.
Кез келген жағдайға тап болған сайын біз қорқыныштан әрекет етеміз. Себебі туыстардың немесе қоғамның қабылдамауы өте қорқынышты. Ол біздің инстинктіміз деңгейінде жұмыс істейді.
Біз бүкіл нәрсемен біртұтас организмнің жасушасы сияқтымыз. Ал егер дене осы жасушадан бас тарта бастаса, бұл қалай болатынын елестетіп көріңіз бұл өлім ғой. Ал біздің өлгіміз келмейді, біздің өмір сүргіміз келеді және өз болмысымызды қабылдағымыз келеді және мұны біздің өмірімізді қабылдайтын бүкіл әлем қолдағанын қалаймыз.
Сондықтан қателік жасау қорқынышы бізді өмір бойы мазалайды, бұл біздің шешімдерімізге және осы шешімдердің салдарына әсер етеді.
Сонымен қатар, біз әрқашан дерлік жетіспеушіліктен әрекет етеміз. Ақыл әрқашан өз назарын бізде жоқ нәрсеге аударады, және, әрине, бізде бар нәрсе біздің назарымызға түспейді. Бізді бақытты ететін тілектерімізді орындау үшін бізде бар ресурстар мен игіліктерді көрмейміз.
Мұның себебі қорқынышқа негізделген ойлау үлгілері. Өйткені, біз өз мүмкіндіктерімізді көре бастасақ, әрекет етуіміз керек болады. Және бұл қауіпті, қорқынышты.
2 ТАРАУ. ОСЫНЫҢ БӘРІНЕН АҚЫЛ ҚАЛАЙ ҚОРҒАНБАҚ?
Ал мен бір нәрсені дұрыс жасамай қойып, мені жұрт қабылдамай қойса ше? Бұл қауіпсіз емес.
Қауіпсіздік қажеттілігі бізде инстинкт деңгейінде тұрады, сондықтан бізге қашу немесе шабуыл жасау қалады, және де өлі кейіп танытуымыз мүмкін.
Мен қандай жағдайларда жиі шабуыл жасайтынымызды немесе қашып кететінімізді айтпай-ақ қояйын. Қалай болғанда да, біз әрқашан осы үш әдісті қолданамыз. Біз басқаларды кінәлі ету, жауапкершілікті болған жағдайларға ауыстыру арқылы шабуыл жасаймыз, өйткені бұл өзімізді ақтаудың ең оңай жолы.
Біз қашқанда немесе өлі кейіп танытқанда, мұны қандай жолмен жасаймыз? Дұрыс, әрекетсіздігімізді ақтау арқылы.
Бізге бала кезімізден келесідей бағдарлама енгізілген:
Әрекет = қате = сен жамансың
Жасамайсың = қателеспейсің = еш мәселе жоқ = сен жақсысың
Міне, өзіміздің әрекетсіздігімізді ақтау бұл шабуыл. «Мен мұны істей алмаймын», «жағдай осылай болып қалды», осылайша жауапкершілікті мән-жайларға аударып, оларды кінәлауіміздің өзі мәселеден қашу болып табылады. Бізде әрқашан өзін-өзі сақтау инстинкті қосылады.
Сылтау шаблондары басымызда қаз-қатар тізіліп тұр, ал біз оны байқамаймыз да:
менің қолымнан келмейді;
жасап көргенмін, болмады;
жасай алмаймын;
бұл мүмкін емес;
осылай боларын білгенмін;
олай жасасаң жаман болады;
олай жасауға болмайды;
ал маған болса ше (шексіз тізім);
бұл тым ұзақ;
бұл тым тез;
бұл дұрыс емес;
бұл тым көп;
бұл тым аз;
не істерімді де білмеймін;
ал басқалар не дейді, ал мені сөгіп жатса ше;
менің ақылым, тәжірибем жетпейді, мен толық машықтанбадым;
өзіме лайықты отбасында туылмадым;
басқа елде туылғанымда ғой, үкімет дұрыс емес, билік ұнамайды;
немесе өз-өзімізді алдау: «бұның маған қажеті де жоқ»;
бай болып туылмаған соң, бастап та қажеті жоқ;
мен лайықты емеспін;
мен соншама керемет емеспін;
менің қолымда тұрған жоқ;
маған кім қол ұшын созар екен;
әлім келмейді, күшім жетпейді;
шабытым жоқ, қиялым жетпейді;
уақытым жоқ;
басқа шаруамды бітіріп алайын;
қолым тимейді;
жағдай осылай болды;
бұған олар кінәлі;
оған қаражатым жоқ;
менің жұмысым жоқ, жұмысым ұнамайды;
аз төлейді;
айлығым шайлығымнан ауыспайды;
менің балаларым, жолдасым, отбасым бар ғой;
қорларым (ресурстарым) жоқ;
мүмкіндігім жоқ;
анау жаман;
ерініп отырмын;
басыма салғаны осы;
енді мен қартайдым;
енді өзімді жөндей алмаймын;
ал егер болып қалса ше, деп қорқам;
мен әлі жаспын;
мен жұмысымды, достарымды, отбасымды, беделімді және т.б. жоғалтуым мүмкін, бастысы өзімді таңдамасам және өзімді соңғы орынға қойсам;
және де менде тағы не жоқ, тағы неден айрылам деген секілді шексіз уайымдар
Деніміздің сау болғаны орындалмас арман болып тұрса да, біз тіпті темекі шегу мен артық тамақтанудан бас тартуға қорқамыз. Өйткені біз өзімізді миллион есе артық, соның ішінде шынайы ләззаттан айыратынымызды түсінбей, қиялдағы ләззаттан айырудан қорқамыз.
Бізге үнемі бір нәрсе жетіспейді, біз өзімізді үнемі құнсыздандырамыз, бірақ біз шынымен сондай болғандықтан емес, жоқ, бұл біздің сылтауымыз, бұл біздің қиялымыз. Бізге осылай оңай. Біз өз ойларымызбен өзімізді тонап жатырмыз.
Неліктен әрекеттенбейтінімізді өзімізге осылайша түсіндіру біздің санамызға оңайырақ. Бірақ бұл фактілерге ешқандай қатысы жоқ. Біздің ақыл-ойымыз осы сылтауларды ойлап табу арқылы, объективті шындықтан, көптеген нұсқалардың арасынан тек өз ойларының дұрыстығын растайтын фактілерді іздеп табады, және де ақыл ешқашан басқа нәрселерге назар аудармайды, ол сылтауларға шоғырланған және оның басқа нәрсені көруге мүмкіндік жоқ.
Себеп оның мүмкіндіктері болмағанда емес жоқ, ақыл оларды әдейі байқамайтын болады, барлық назарды әрқашан өзінің дұрыстығын растауға бағыттайды.
Бұл басқа фактілер болмағандықтан емес, оларды байқамау туралы шешім қабылданғандықтан, себебі қателесу фактілерді мойындаудан да қорқынышты.
Біз осылай ойлаған бойда, әрекетсіздігіміз үшін сылтау ойлап тапқаннан кейін, біз автоматты түрде әрекеттің үмітсіздігі туралы шешім қабылдадық және миымыздан бұл туралы сигнал алған денеміз осы фактілерді көруге көмектесу үшін бәрін жасайды.
Біздің іс-әрекеттеріміз біздікі дұрыс екенін растауға арналғанын тағы да назарыңызға салайын! Және де бұның бәрін біз бейсаналық түрде жасаймыз.
3. ТАРАУ. ШЕКТЕУШІ СЕНІМДЕР
Бізді шектейтін шаблондардың тізімін тағы бір рет қараңыз.
Біздің әлеуетімізді жүзеге асыруда бізді шектейтін бағдарламалардың тізімі шексіз. Бұл үлгілер біздің санамызды қалыптастырады. Біз проблемаларды шеше алатын немесе оларды мүлдем жасамайтын әрекеттерден өзімізді толығымен шектейміз. Бұл шаблондар біздің тілектерімізді орындауға мүмкіндік бермейді және бізді бақытсыз етеді.
Біз оларды өмір бойы өзімізді қиялдағы қауіптен қорғау үшін аламыз. Бірақ біз өзімізге үлкен қауіп төндіреміз.
Қашуға немесе шабуыл жасауға тырысқанда, біз ештеңе жасамаймыз немесе, біз үшін пайдасы жоқ әрекет жасаймыз. Барлығын қауіпсіз етуге тырысу өте қауіпті. Әрекетсіздік біздегі өмір өзегін өлтіреді, өйткені өмір бұл қозғалыс, әрекеттердің шексіз тізбегі.