Менә моннан соң күп нәрсә яңадан үз урынына баса да куя. Чикләвек һаман да юкәдә икән бит. Без, заманга ияреп, гыйлемне алгарыш синонимы итеп кабул итәбез, үзгәрешләр көтәбез тагын. Традицияләрне сакларга мәгарифне, гыйлемне дәүләт дәрәҗәсендә тыеп торырга, авызлыкта тотарга кирәк икән ич. Менә сезгә Дума депутаты гына түгел, вице-спикер һәм сан ягыннан илдә өченче урынны биләгән сәяси партия җитәкчесенең сүзләре. Эш бит бер «юрист улы»нда гына да түгел, эш тирәндәрәк. Власть уйлаганны, кылырга җыенганны баш либераль-демократның югары мөнбәрләрдән беренче белдерүе, киртәгә менгән әтәч кебек, бер бүген генә кычкырып сөрән салуы түгел.
Түләүле урта белем кертүнең томаналар ишәйтүдә янә бер адым булачагын исбатларга кирәкми. Ишәйсеннәр, тагын да кыргыйлансыннар, ник шунда, маймылга әйләнеп, агач башына менеп китмиләр. Өстәгеләр иминлегенә генә җил-давыл тимәсен. Ни соң бу? Хакимияттә калу, үзләренә кулай вазгыятьне саклау өчен, иң мәгънәсез юллардан да баш тартмау, җирәнмәүме? Әллә егерме беренче гасыр инквизициясеме? Караңгылыкның хакимият тарафыннан хуплануына хәтта ышанасы килми. Тик утсыз төтен булмый. Наданнар белән идарә итү күпкә җиңелрәк. Зиһен йокысы албастылар тудыра дигән кебек, караңгы халык караңгы җитәкчелек тудыра. Җитәкчелек үз чиратында ул караңгылыкны тагын да куерту ягында. Русия дигән ил бүген, русларны гына түгел, алардан да бигрәк ил бөтенлегенә һәрдаим «олы куркыныч тудырып торган» азчылык милләтләрне дә җитәкләп, шул йомык әйләнә буенча йөри дә инде
Безгә, татарларга, ул әйләнәне ничек булса да ертырга кирәктер. Башкача булмый. Гыйлемлелек, бигрәк тә милли аң һәм белем исәнлегебез гарантиясе. Мәгарифтәге һава торышы һәрчак Мәскәүдә яралып килеп, бу юнәлештә безне моңа кадәр җитәрлек кактылар һәм суктылар. Безнең милләткә киләчәктә, бигрәк тә гыйлем сәясәтендә, һәрдаим сукырларча Мәскәү фарватерында бару әҗәлгә тиң. Чигенүләрдә дә чик була. Миңа калса, без ул чиккә килеп терәлдек тә инде. Барысы да булды. Татар-төрек лицейларын ябудан, җанга тигән 309 нчы кануннан, БДИны татарча бирдертмәүләрдән башлап гуманитар-педагогика институтын бетерү, милли университет ачтырмауга кадәр. Болар ни өчен эшләнә соң? Русия җитәкчелеге шушы егерме беренче гасырда да колониаль стандартлардан аерыла алмый интегә. Колония гыйлем ягыннан метрополия белән тигезләшсә яки аны узып китсә, империя белән ни-нәрсә буласы билгеле.
Милләтнең гыйлемлелек дәрәҗәсе, аңы бүгенге дөньяда бик күп нәрсәне, шул исәптән аның киләчәк язмышын бәхете белән бәхетсезлеген, иреген яки ирексезлеген, башка халыклар арасындагы урынын билгеләп килә. Һәм, киресенчә, ирексезлек аша халыкны наданлыкта тотып була. Шушы принципны бик яхшы аңлаган Мәскәү, чын федерациягә юл ачтырмаган кебек, Татарстанга да Русия белән берләшкән суверен дәүләт булу мөмкинлеге бирелмәде. Әмма Татарстан барыбер ул форматка тартылмый, үз дигәнен эшләргә, үз сүзен әйтергә тырышмый дип тә бик әйтеп булмыйдыр. Республикабыз, авторитар дәүләттә, каты хакимият вертикале шартларында, шикле закон кырында, биредә булдырганның, ким дигәндә, дүрттән өч өлеше үзәккә алынып торганда да, югалып калмыйча тырыша, булдыра, эшли, таба, яши. Ул гына да түгел, санаулы донор-регионнар белән бергә, ул Русия дигән алагаем зур илне локоматив урынына тартып бара дисәк тә, зур хата булмас кебек. Шулай булгач, хәлиткеч мәсьәләләрдә үз сүзебезне әйтергә безнең тулы хакыбыз бар булып чыга. Әйтергә генә түгел, үз дигәнчә эшләргә дә.
Икътисадта без үз юлыбызны таптык кебек. Икътисади уңышларны ипләп кенә милли-сәяси казанышларга әверелдерә, милли проблемаларның уңай чишелешенә ирешә башласак, инкыйраз куркынычын бетерсәк, бу, аз да түгел, күп тә түгел, яңа, әле тарихыбызда күрелмәгән яңарыш, татар күпме гасырлар хыялында йөрткән Яңа татар ренессансы булыр иде.
Русия белән мөнәсәбәтләр, икътисад турында сүз чыкканда, кайберәүләрнең Татарстан моделе Русияне дә үзгәртергә тиеш дияселәре килә. Без каршы да булмас идек. Ләкин «состав» артык зур, менталитет кире. Тәгәрмәчләргә тыгылган таяклар Күпме генә булдыклы, гыйлемле, эшчән, тырыш булсак та, бер Татарстан гына Русияне хәзерге аңлаешсыз, ипсез халәтеннән, мәгарифтәге кыеклыклардан, «ясак» системасыннан, чималчылыктан, гиперүзәкләштерү аркасында туган икътисади һәм социаль деформация-гариплекләрдән, законлаштырылган наданлыктан колагыннан тартып чыгара, коткара алмаячак. Әмма тамчы, тама-тама, ташны тишә. Татарстанның илгә йогынтысы булды һәм бар. Вакыт та алга бара. Русиянең дә, бөтенләй юкка чыгасы килмәгәндә, кыйбласы, холык-фигыле, хәл-әхвәле, гыйлем дәрәҗәсе иртәме-соңмы, еллар үтү белән, барыбер үзгәрәчәк, империячел традицияләре дә, иртәме-соңмы, кимү ягына юнәләчәк, тарихта калачак дип ышанасы килә. Әлегә, сәясәттән читтәрәк торып, күбрәк икътисад белән, Казанның меңьеллыгы, Универсиада кебек глобаль проектлар белән шөгыльләнсәк тә (алар да бик кирәк), без, татарлар, үзебезне саклауга, исәнлеккә генә түгел, әйткәнебезчә, яңарыш-үсешкә дә ышаныч тотып яшәргә тиешбез. Шул исәптән яңача, заманча куелган, куелачак милли гыйлем системасы аша да.
Мегапроектларга киткән көчнең бер өлешен безгә милләтнең белемен, милли аңын үстерү ягына ныклап бору кирәктер. Аның өчен беренче чиратта үз белем стандартларыбызны (мәсәлән, шул ук татарча БДИ, вузларда татарча укытуны җайга салу, Милли университет) булдыру зарур. Моңа омтылыш юк түгел. Тик тагын да шул: Мәскәү куйган киртәләр. Дәүләт Советының бу тармакта актив эшләп килүче комитетына югары җитәкчеләребезнең ныклы теләктәшлеге җитенкерәми кебек. Гражданнарыбызның булышлыгын инде әйткән дә юк. Әлеге юнәлештә бәлки бер кечкенә «бунт», Мәскәү белән якалашып алу кирәктер? Толерантлык, тыйнаклык бер дә безнең файдага эшләми. Кирәк булганда сыртны кабартырга өйрәнмәсәк, безнең белән беркем дә исәпләшмәячәк. Үзебезгә, үзебезнең көчкә ышанганда гына, без башкаларны да ышандыра, аларның кәкре юлда икәнен исбатлый алачакбыз. Эчке энергетика, Гумилёвча билгеләгәндә, пассионарлык бар әле татарда. Без «ташлар басып» та исән калган, чыныккан милләт бит. Тик без һәрчак ниндидер импульc, этәргеч, яшен яшьнәгәнен көтәбез. Милли аспектта эзлекле көндәлек эшләр майтарырга өйрәнәсе, ташны тишүче тамчы буласы иде безгә. Ә болай «Безнең көннәр ташу кебек шаулап килер» дияргә иртәрәк әле.
Русиядә җылы җилләр исә башлаганын, демократик үзгәрешләр көтеп без арыдык инде. Тотрыклылык, стабильлек дигән булып, дистә ярым ел буе Русия бер урында таптануын дәвам итә. Наданлык стабильләшеп кенә калмый, куера да тора. «Алтын бозау», акча культы болай да халыкның акылын, зиһенен томалаган чорда, урта белем бушка калып килгән нисбәттә гыйлемлелек соңгы ике дистә елда күрелмәгән девальвация, ягъни очсызлану кичерә килә. Шушы җәһәттән югары белемнең бүген ни дәрәҗәдә югары булуын күпмедер ачыклап китү дә артык булмас иде.
Ялган укымышлылык
Пәйгамбәребез безгә гыйлемгә бишектән алып ләхеткә кадәр омтылырга кушкан. Бу бик аңлашыла. Аң-белемле, мәгърифәтле булудан да күркәмрәк сыйфат бар микән адәм баласы өчен. Ул гына да түгел, миңа калса, кеше, үзе яшәгән җиһанны чын-чынлап аңларга тели икән, белемне бер юнәлештә, тар белгечлек рамкаларында гына түгел, ә булдыра алган чаклы киң, энциклопедик масштабта да үзләштерергә омтылырга тиеш. Шулай булганда, дөнья да яктырак, офыклар да киңрәк, җирдә яшәүләре күпкә күркәмрәк, кызыграк, кеше үзе дә чистарак, кешелеклерәк булыр иде. Әмма, кызганыч, акча бизгәге дер селкеткән, шомалык, мутлык тантана иткән җәмгыятебездә, нигезле, фундаменталь югары белем урынына псевдобелемлелек, псевдодипломнар, ягъни укымышлы булып кылану шаукымы модада.