Бу вакыйга Алман җирендә җәнҗал куптарды. Мәскәүгә илчеләре дә килде. Иван ташламага бармады. Шуның белән зур хата ясады. Чөнки Ганзи сәүдәгәрләре Рәсәйдә бик кирәкле тауарлар белән сату итәләр, казнага күп керем бирәләр иде.
Аны барыбер сәүдәгәрләрне азат итәргә мәҗбүр иттеләр. Тик ул чакта ганзилыларның бер ише вафат иде инде, сәламәтлекләре какшау сәбәпле, исәннәренең дә шактые юлда үлде. Мал-мөлкәтләрен дә бирмәделәр. Ә теге учакта яндырган урыс кешесе җинаятьче булып чыкты. Баксаң, хак җәзасын гына алган икән, явыз.
Шул рәвешле, бик күптәннән килгән, теләсә нинди киеренке шартларда да сүнеп калмаган эшлекле сәүдә мөнәсәбәтләре үсешенә киртә куелды.
Иван Ауропа белән шаярырга ярамаганны аңлады аңлавын, ләкин соң иде инде. Англия дә, Франция дә аякларында нык басып торалар. Хәтта Испания дә, гарәпләрдән арынгач, сүзен бастырып әйтә башлады. Әле бит Бакчасарай да тәртәгә тибеп маташа. Янәсе, бу законлы Габделлатыйф ханны бер сәбәпсез, көч кулланып, урыныннан алып ташлау.
Менә шундый авыр очракларда кирәк тә инде Телешев ише карт төлкеләр.
Судан ничек коры чыгарга, юлын күрсәт, дип мөрәҗәгать итте аңа Иван ул чакта да.
Казан белән рәсми килешү төзү мәгъкуль булыр, минемчә, диде кенәз, уйланып та тормыйча, әйтерсең лә кемдер аны алдан әзерләп куйган иде. Бу безнең гамәлләргә, соңлабрак булса да, кануни төс бирәчәк. Кырым дулап әллә нәрсә кыра алмас, Литва күтәрелмәсен.
Ауропасы да бар әле
Ауропага Казан ханлыгының хаҗәте бармы-юкмы, анысы караңгы, әмма дә ләкин безнең өчен бик әһәмиятле. Казанны уч төбендә тоту бөтен Идел буен, Сибирияне йөгәнләү дигән сүз ул.
Бу эшне үз кулыңа ал, бүгеннән үк юлга чык, диде олуг кенәз.
Менә шулай дөрләп китәргә торган учак кабынмыйча калды. Тиздән Казанда баш карачы Кәлимәт җитәкчелегендә Мәскәү яклы хөкүмәт оешты, килешү үз көченә керде.
Кляпик, билгеле, болардан бик яхшы хәбәрдар. Телешев бу юлы да бер дә юкка гына аңа иярмәде, бер-бер яшерен шөгыле бардыр, мөгаен. Кыскасы, бу адәм белән каберең якын булмасын. Күрәсең, әлеге килде-китте сүзләре белән аның серен алмакчы. Алмый тор әле. Син тимер булсаң, мин күмер.
Мөхәммәдәмингә улына караган кебек карый олуг кенәз, ышана. Хан безнең сүздән чыкмас
Поганый татарин, яко с его взяти, диде Телешев, бүртенгән иреннәрен ямьшәйтеп. Лакей тәкъдим иткән шәрабны бер йотым эчеп куйды да сүзен дәвам итте: Алар утка пычак ташлауны зур гөнаһка саныйлар, кош-кортка тимиләр, җиргә сөт түкмиләр, авызга капкан ризыкны төкермиләр Әмма кешеләрне үтерүне, мәмләкәтләрне тар-мар итүне бернәрсә урынына да күрмиләр, күңел ачуга гына исәплиләр.
Телешев, үзеннән-үзе канәгать булган хәлдә, мунчаладай салынып төшкән сирәк төкле сакалын сыпырып куйды. Шул чагында бармакларындагы асыл кашлы йөзекләре ялтыр-йолтыр җемелдәшеп китте. Купшылыкны ярата иде ул. Бармаклары гына түгел, муены да зиннәтле тәтиләргә уралган иде.
Күрәм, Папа Иннокентий IV нең илчесе монах Иоанн Карпинның сәяхәтнамәсен энәсеннән җебенә кадәр үзләштергәнсең, кенәз, дип, Кляпик та белдеклелеген күрсәтергә ашыкты. Анда, дөрес, тәүге татарлар турында, монголлар белән килгән татарлар турында сүз бара, чөнки монах, ханның Ауропага мөнәсәбәтле ниятләрен ачыклау өчен, 1246 елда җибәрелә. Аңа кадәр Батый Ауропа анакайны дер селкетеп ала. Венгрияне, Польшаны, Далмацияне пыран-заран китереп, Әдрән диңгезгә чыга. Хан бөтен Ауропаны яулап алган булыр иде, ихтимал, тегеләрнең бәхете җиңә, Батый Монголия империясенең баш хакиме Үгәдәйнең вафаты турында хәбәр ала, гаскәрен Идел буена кайтарырга мәҗбүр була.
Әйе, ауропалылар асларына җибәрә ул вакытта, дип, авызын иләктәй ерды Телешев. Фәкать Франция короле Людовик кына, Ходайның рәхмәтенә өмет итеп, кылычын һәрдаим кайрап тора.
Шуңа күрә аны Изге Людовик дип йөртәләр дә. Аннан болай Иоанн Карпин татарларның бик күп яхшы сыйфатларын да санап үтә. «Татарларда зина кылу, азгынлык үлем җәзасы белән хөкем ителә, дип яза илче монах. Йозак кулланмыйлар, алар телендә ул сүз гомумән юк. Үзләре куркак, түрәләрне хөрмәт итәләр, эчкәндә дә талашмыйлар, хатын-кызларга карата бик тыйнаклар, сүгенүне җаннары сөйми, эссене дә, салкынны да, ачлыкны да зур түземлелек белән кичерәләр, бер-берләренә ярдәмчел»
Җитәр, кенәз, бу сүзләрдән косасы килә башлады инде, дип бүлде әңгәмәдәшен Телешев, татарларның элеккеләре дә, хәзергеләре дә шул бер чыбыктан куылган вәхшиләр инде алар. Иң яхшы татар үле татар. Безнең олуг максатыбыз шуннан гыйбарәт. Ә дипломатия, илчелек, вәкиллек бүгенге вазгыятьнең вакытлы уеннары гына, дөресрәге, күз буяу.
Чынлап сөйлиме, шаярта гынамы бу? Һич аңламассың, дип уйлап куйды Кляпик. Ә үзе итагатьлек белән башын иде. Лакейга да ым какты. Тегесе шәраб тулы бәллүр бокалларны хуҗаларына сузды.
Эчеп куйдылар. Беразга гына тынлык урнашты. Тышта буран чын-чынлап котырына башлаган иде, ахры, карета тәрәзәләренә туктаусыз лып та лып итеп кар бәрә. Ач бүре тавышлары чыгарып, җил уйный. Түрәләрнең генә хәбәрләрендә дә юк. Шәраб тәмам телләрен ачты.
Хан куярга түгел, Казан ханлыгын Рәсәйгә кушарга кирәк, дип, янә кызарынып-бүртенеп чыкты дьяк.
Эш шуңа бара ич инде, диде Кляпик бастырып кына, күреп торасың ич, Казан-йортта Мәскәү сүзе сүз, бездән башка кыл да кыймылдамый. Татарларда «Сабырсызның эше тамырсыз» дигән әйбәт әйтем бар, түзик, атакайдан алдан мич башына менмик. Егылып, борынны канатуыбыз бар.
Телешев гаҗәпсенебрәк каш астыннан гына илчегә күз атып торды.
Күрәм, ошбу сәяхәткә бик нык әзерләнгәнсең, кенәз, дип хуплады аны дьяк.
Олуг кенәзгә имтихан тотарга туры килде.
Әйе, олуг кенәз Рәсәй өчен бик күп күркәм гамәлләр кылды, диде Телешев, кызганыч, картайды. Казан кулдан ычкынмагае.
Әңгәмә бүленде. Баш сакчы тәрәзәгә килде.
Мөхтәрәм илче галиҗәнаплары, юлга көрт салды, барып булмый, кешеләр хәлдән тайды. Җитмәсә, бер атыбыз аягын сындырды. Ни боерасыз?
Атны татарларга бирегез, тыгынсыннар, колакларын кисеп алырга гына онытмагыз, ха-ха-ха, дип, тешләрен ыржайтты исерек Телешев. Бу аның мөселманнарны колак күрсәтеп мыскыл итү гадәтенә ишарә иде булса кирәк. Колак дигәндә, урыслар, билгеле, дуңгызны күз уңында тоталар.
Дөрестән дә, җил чәчеп, давыл ургангаракка охшап тора әле бу, диде Кляпик ризасыз гына.
Это злой рок, милейший Михаил Андреевич, диде дьяк, бел, бүген дус, иртәгә дошман.
Бу Мөхәммәдәмингә турыдан-туры пычрак ату иде. Шуңа күрә Кляпик үзен үзе тотып кала алмады:
Не каркайте, князь! дип кычкырды, это холопьи слова, хан достоин уважения.
Төнне кыр уртасында уздырдылар. Ә аксак атның йөрәгенә хәнҗәр батырдылар да үләксәсен кыргый җанварларга ташладылар, татарлар турында оныттылар, күрәсең.
* * *
1502 елның март ае казанлыларга якты, нурлы һәм мәрхәмәтле көннәр бүләк итте. Гарасат тынды, бураннар утырды, яшь кәләшләр елмаюы белән җиһан йөзен ачты. Мөхәммәдәмин моңа чаклы көннәрнең ниндилегенә игътибар итми иде. Яңгырмы, буранмы, зилзиләме барасы җиренә бара, кайтасы җиреннән кайта. Кылган гамәлләрен дә көн торышына бәйләмәде. Безгә дөнья кармазин дип, һәрнәрсәгә үзенә хас ал төс аша карап яшәде. Кирәгеннән артык борчылмады, очынып шатланмады, һәр гамәле бизмәнгә салынган иде.
Бала вакытта Казансу елгасы ярыннан суга карап утырырга ярата иде ул. Су беренче карашка гына тоташ дәрья кебек күренә. Дикъкать беләнрәк күзәтсәң, бу дәрьяда биниһая күп төсләргә тап буласың. Сай урында ачык төс хөкем сөрә, монда аклык бик мулдан. Эчкә таба зәңгәрлек көчәя, ә тора-бара ул сиздермичә генә куе яшел төскә керә.
Төсләр белән бергә елга үзе дә кырыкмаса-кырык рәвеш ала. Әле тынып кала, әле тегермән куласасыдай бөтерелеп куя, әле кайный-кайный ургылып китә.