Чокырның икенче ягына үрмәләп менгәч, ул урамга килеп чыкты. Туктап хәл җыйды. Хәзер аңа йөгерергә ярамый – урам каравылчылары туктатуы ихтимал. Тик аның атлап барырга түземе җитмәде. Аягының авыртуын бөтенләй онытып, алга ыргылды. Куып җитә алсалар, тотсыннар! Ул иректә хәзер! Иректә!
Воскресенский урамына җиткәндә, Коля шактый арыды һәм атлап кына бара башлады. Бераз ял итәргә, сулу алырга кирәк. Тыкрыктан борылуга, ул Черек күлгә килеп чыкты. Монда инде юл таныш иде. Моннан өйгә дә ерак калмый.
Ләкин үз урамнарына якынлашкач, малай адымнарын әкренәйтә төште. «Әни нәрсә әйтер?» – дигән уй килде аның башына.
Ул ике катлы таныш йортның болдырына менеп, ишек белән янәшә тәрәзәгә чиртте. Тагын, тагын чиртте. Ниһаять, тәрәзә пәрдәсе күтәрелде.
– Кем бар? – дип сорады борчулы хатын-кыз тавышы.
– Мин… Коля… – диде малай кыюсыз гына. – Прасковья Александровна улы, – дип өстәде аннары.
– Хәзер ачам, – диде тавыш.
Бераздан ишек ачылып китте.
Йокыдан айнып җитмәгән асрау, гаҗәпләнеп, Коляга карап алды һәм:
– Керегез, – диде. – Әниегез торды, юлга җыена.
Коля икенче катка ташланды. Хәзер инде ул: «Әни аңлармы хәлемне, әллә юкмы?» – дип, үз-үзенә сорау бирми. Әнкәсен күрү теләге бөтен нәрсәдән өстен иде.
Әнисе өстенә-башына киенгән, кыштыр-кыштыр килеп, юл кәрзине янында маташа иде. Ишек ачылып, кемнеңдер килеп кергәнен ишеткәч, ул сынын турайтты һәм бермәлгә өнсез калды. Аннан соң алга атлады, улын чишендерә башлады; салкын бармакларын учына алып җылытты, бит алмаларын уды. Улының җылынганын тойгач, аның башын күкрәгенә кысты һәм ягымлы итеп сорады:
– Нәрсә булды соң, балам?
Коляга шул җитә калды: ул тетрәнеп, үксеп елап җибәрде.
– Качтым!.. Качтым!.. – диде ул, елый-елый. – Түзә алмадым. Китик моннан! Макарьевка алып кит мине!..
Прасковья Александровна, улының башын күтәреп, күзләренә текәлде. Бала күзләрендә коточкыч зур газаплану күргәч, көтелмәгән бер карарга килеп, катгый рәвештә әйтте:
– Алып китәм, балам. Калдырмыйм!
Берничә минуттан алар, икесе дә бераз тынычланып, диванда утыралар иде инде. Коля гимназиядә башыннан кичергән хәлләрне әнисенә сөйләп бирде. Прасковья Александровна бүлдермичә генә тыңлады. Битеннән күз яшьләре тәгәри, ләкин ул аларны сизми иде.
– Колюшка, без болай итик, – диде Прасковья Александровна, улы сөйләп бетергәч. – Боларны миннән башка беркемгә сөйләмә. Хәзер өйдә калып тор. Мин барып Саша белән, Алёшенька белән саубуллашыйм. Директорны да күрермен… Аннары бүген үк Макарьевка кайтып китәрбез. Мин Жарков приказчигын күреп сөйләштем инде.
2
1803 елның март аенда соңгы чана юлы белән Прасковья Александровна Коляны Казанга кабат алып килде: малай гимназиягә яңадан керергә, үзенең тинтәк попугай булмавын күрсәтергә тели иде.
Улын квартирада калдырып, ана шул ук көнне гимназиягә йөгерде. Инспектор Яковкинны күреп, бик озак ялварганнан соң, Коляны яңадан гимназиягә кабул итәргә ризалык бирделәр. Ләкин бу юлы малай үз исәбенә тәрбияләнергә тиеш иде.
Гимназиягә килгәч, аңа күңелендә бертөрле дә нәфрәт уянмавына Коля шаккатты. Киресенчә, әкияттәге кебек матур бина, шау-гөр килеп йөргән иптәшләре сагындырган иде.
Малайның чәчен тагын кыркып ташладылар, мунча керттеләр, форма буенча тегелгән куртка кигезделәр, постау галстук бәйләделәр. Перчатка, кулъяулыклар һәм тарак бирделәр.
Коля бу әйберләргә сөенеп бетә алмады, чөнки алар аны гимназист иптәшләре арасына алып керәчәк иде.
Надзиратель Сергей Александрович Попов малайны баштанаяк күздән кичерде, галстугын рәтләде һәм ягымлы тавыш белән:
– Әнкәгез камерада, абыегыз белән энегез янында булса кирәк, – диде. – Әйдәгез, сезне дә шунда озатып куйыйм, бергә-бергә яшәрсез.
Ләкин йокы бүлмәсендә Лобачевскийлар юк иде. Коля аларны икенче каттан эзләргә булды. Залга керергә надзирательдән рөхсәт сорады.
– Класс ишекләрен генә ачмагыз, анда хәзер дәрес бара, – диде Попов.
Баскычтан менеп барганда, Коля үзенә эндәшкән тавышка артына борылды.
– Туктагыз әле, туктагыз! – диде аңа таба ашыгып килүче сары чәчле, күк күзле малай.
Ул сулуы кабып, көлә-көлә йөгереп менеп килә иде.
– Сезнең аякларыгыз озын шул, һич куып җитә торган түгел, – ди малай. – Мин сезне күрү белән танып алдым. Теге вакытны «Княжевич ватмады тәрәзәне, мин ваттым» дигән малай бит сез… Абыегыз Саша белән бер класста укыйбыз без. Аксаков мин, Сергей, таныш булыйк.
Лобачевский аңа беркадәр вакыт аптырап карап торды. Ләкин тегенең калын иреннәрендә – елмаю, күз карашы ачык иде. Коляның күңелендәге боз эреде.
– Әйдәгез! – диде ул. – Минеке – Коля… Николай, – дип төзәтте ул шунда ук, олырак күренергә тырышып.
– Менә булды. Сезгә бүлмәләрне күрсәтеп йөримме? – диде Серёжа һәм тагын да җанлана төшеп, үз кеше итеп өстәп куйды: – Синең нәрсә күрәсең килә?
Коляга аның сүзләре бик ошады.
– Һәммәсен күрсәт, – диде ул. – Теге вакытны, беренче килгәндә, мин һични күрергә өлгермәдем…
– Син өскә менә идеңме? – диде Аксаков, аның сүзен бүлдереп. – Әйдә, йөгердек. Бүген башым авырта, шуңа күрә класска кермәдем. Бик шәп булды бу! Әйдә тизрәк!
Өскә менгәч, Серёжа үз өендәге кебек аңлатып йөрде.
– Менә бу бүлмәдә квартирмейстер поручик Михайлов яши. Боларында – канцелярия кешеләре… Син, гимназиягә кергәндә, доктор Бенесның өенә барган идеңме? Менә шушы бүлмәдә утыра ул… Монысы больница… Менә монысы – артиллерия һәм фортификация укытучысы яши торган квартира…
– Гимназиядә артиллерия укыталармыни? – диде Коля, гаҗәпләнеп.
– Артиллерия генә түгел, фехтование дә, хәрби белем тактикасын да укыталар. Гимназия бит безне гражданский хезмәткә дә, хәрби хезмәткә дә яраклы итеп чыгарырга тиеш.
– Син боларның барын да каян белеп бетердең? – дип сорады Коля, торган саен ныграк гаҗәпләнеп. Ул инде үзенең яңа иптәшенә зур хөрмәт белән карый башлаган иде.
Серёжа моны сизеп алды һәм хозурланудан аның түгәрәк йөзе җәелеп китте.
– Әйдә шкаф артына! – диде ул һәм Коляны куртка җиңеннән өстерәде. – Анда беркем дә күрмәс. Гимназиянең бөтен тарихын сөйләп бирермен… әгәр теләсәң…
Теләмиме соң Коля! Тын алырга да куркып, ул Аксаков артыннан коридорның аргы башына атлады. Шкаф бик зур, аның күләгәсенә унлап малай сыярлык иде.
– Менә шунда! – диде Серёжа һәм, озак уйлап тормыйча, тузан баскан идәнгә утырды. – Курыкма, утыр, ахырдан чистарынырбыз. Аю өне кебек монда.
– Аю өне кебек! – Лобачевский көлеп куйды. – Син бигрәк инде…
Коля кинәт сүзен бүлде һәм тынып калды. Аның тизрәк дусты сөйләгәнне тыңлыйсы килә иде.
– Бер укытучының әйткәнен ишеттем. Язып алдым хәтта. – Серёжа тезләрен кочаклап, бик җайлап утырды. Ашыкмыйча, тәмләп сөйләргә җыенган иде ул.
– Элек Казанда духовная семинария, духовное училище гына булган. Дин әһелләре чыккан алардан, – дип аңлатты Аксаков. – Дини фәннәр укытканнар. Ә берзаман Мәскәү университеты ректоры Казанда гимназия ачу турында сүз кузгаткан; киләчәктә студент буласы халыкны тиешенчә хәзерли башларга вакыт, дигән ул.
– Гимназия кайчан ачылган соң? – дип сорап куйды Коля.
– Ул кадәресен хәтерләмим, илле ел чамасы элек булса кирәк[8], – диде Серёжа, төгәл белмәвенә гарьләнеп. – Беренче елны барлыгы ундүрт укучы укый. Шулар арасында, – дип өстәде ул, җанланып, – Державин була. Бөек Державин!
Коля моңа шаккатты.
– Геометрия укыганнармы алар?
– Каян килсен аларга геометрия! – Серёжа көлеп куйды. – Мин бая әйткән теге укытучыдан Державинның истәлекләрен сорап алып торган идем. Шунда күчереп язып калдым…
Серёжа бер кесәсенә тыгылды, икенчесенә тыгылды.
– Кая китте соң? Менә ич! Таптым! – Ул кесәсеннән куен дәфтәре тартып чыгарды. – Тыңла! – диде һәм, почмакта караңгы булу сәбәпле, дәфтәрен борын төбенә үк китереп, акрын гына укый башлады: «Барыннан бигрәк, безне укырга, язарга, сөйләргә, азмы-күпме грамматиканы белергә, әдәпле булырга өйрәтергә тырыштылар. Гимназистларны укытучылар язган речьләрне күңелдән ятларга һәм кафедрадан торып сөйләргә мәҗбүр итәләр иде. Сумароков трагедияләре, танцылар һәм фехтование буенча халык алдында экзамен тоттыралар иде. Ул заманда безне тел гыйлеменә – грамматикасыз, санау һәм үлчәүгә – исбатлаусыз, музыкага нотасыз өйрәттеләр. Дин китапларыннан башка нәрсә укытмадылар».