Утын сыра кайнату өчен кирәк икән, һәр Чабырның төп эчемлеге шул, имеш. Һәр кадерле кунак сые – өй сырасы… Бабай бүген кояш белән торып, колхоз председателе янына баргач, сыра идеясен колхоз башлыгы бик мактаган, әмма Чабыр мәсьәләсендә партком белән сөйләшергә кушкан. Секретарь исә: «Кунагыбыз ничаклы гына кадерле булса да, онытылып беткән бәйрәмнәрне яңарта алмабыз», – дигән. Сезнеке җитмәсә, Тугаш бабагыз бар бит әле! Тугаш бабалары бердәнбер оныгына әнә шул онытылган матурлыкларга хәтле терелтеп күрсәтергә җыена, һич тә кыенлык туды дип чигенергә җыенмый. Якын-тирә авылларга йөреп, авыл җитәкчеләрен күреп сөйләшергә, кирәксә, район башлыкларының иң кәттәләренә үк барып җитәргә, оныгына барыбер авылның һәм узган, һәм хәзерге ямьнәрен күрсәтеп чыгарга сүз биреп кайткан. Булдыра алсаң, кара, дигәннәр… Оныгы исә, Чабырның нәрсә икәнен белмәс борын, аның барып чыкмасын сизә диярсең, һаман бүтән нәрсә белән кызыксына:
– Мин туганда, син кайда идең, бабай?
– Авылда идем, трутармиядән кайттымые инде.
– Нишләп син мине приютка җибәрттең, үз яныңа гына алмадың?
– Алар миннән син туганны яшерделәр бит. Белгән булсам!..
– Ә нишләп Займищега кунакка килми идең?
– Башта синең анда икәнне яшерделәр. Соңыннан, вафат, диделәр. Фәрхетдин, үги атаң, үзе шулай кайтып әйтте. Әниең шул кайгыдан гына дигәндәй харап булды.
– Ул да ышандымы минем үлгәнлеккә?
– Ышандык инде, балам, барыбыз да ышандык.
– Ә менә минем ышанасым килми.
– Фәрхетдинне әйтәм, үзе дә үлде теге вакытта, сине дә үтерде. Безнең беркатлылык аркасында, безнең наданлык, гамьсезлек аркасында үтерә алган ул сине – ышандык без аңа, тәки ышанылган… Аның кем икәнлеге тагын бер кабат ачылды. Их бала, бала, гафу итә алырсыңмы икән инде син безне?..
Оныгының ни әйтерен көтмәстән, бабай юан бүрәнәгә күчеп утырды да, сакал-мыегын сыйпап уйлана торгач, күзләрен йома төшеп, борынгы бер көйне көйләп җибәрде:
Баланың җырны аңлап бетермәгәнен сизсә дә, Тугаш карт, «йә, ничек» дигән шикелле итеп, солдатка карады.
– Әкият бик матур да… тик аңа ышанып та бетеп булмый бит, бабай. – Тагын нидер өстәмәкче иде, тыйлыгып калды.
– Әйдә, тагын бераз селкенеп алыйк, булмаса, – диде бабасы, туган җир шигъриятенә оныгын ышандыра алмау әчелеген басар өчен генә.
Аның җырын дәвам иткәндәй, әтәч кычкырды: «Ки-ке-ри-и-кү-үк!»
Икенче бүлек
Төн.
Төн ашыга таңга.
Төн ашыга очрашуга.
Таң кочагына ташлана төн. Ташлана да шунда юкка да чыга, эреп бетә, әйтерсең олы бәхете һәм мәхәббәте хакына корбан итә гомерен.
Караңгылык кочагыннан тынлык та качып йөгерә. «Тау ягы» дигән серле калага шаулап тагын яктылык керә. Кояш нурларыннан тукып ясалган чатырын җәеп, алсу-зәңгәр күлмәген киеп, көн килә Идел киңлекләренә.
Тагын көн килә.
Яшь имән таныймы икән?
Туган җир һәр яңа көнгә истәлекләр сөйли. Аңа гына түгел, ишетсәң, сиңа да сөйли – чынын да, әкиятен дә. Күп хәлдә ул аны безнең бабайга әверелеп сөйли. Кайсына ышанырга, кайсына ышанмаска икәнен үзең бел, үзең бир бәяне. Үз җирең киңәшә синең белән.
Көндез табигать серләре бигүк ачык ишетелми. Көн ул кешегә ләззәттән, хыялдан бигрәк хезмәт өчен бирелгән. Җир һәм туфрак көндез эш авазлары белән бәхетле. Болары да изге тавышлар. Ә кичләрен, шул изге тавышлар тынгач, ишетелер-ишетелмәс кенә яфрак шыбырдый, чишмә чылтырый. Елганың да үз моңы бар. Менә шулар инде туган җир авазы булып ишетелә – сөя белсәң, тыңлый белсәң.
Сөяме-юкмы, Тәбрик әле ачык кына үзе дә белми. Ләкин тыңлый, ишетә ул.
Табигать аңа әнисе хакында сөйли. Күкрәк биеклеге булып үскән бәрәңге сабаклары арасына, ике бакчаны аерып торган ызан буендагы туйра янына ук баскан да тыңлый Тәбрик. Кайдадыр якында, бик якында, менә шушы яшь имән яфраклары шавына кушылып, яшь бала тавышы ишетелә. Тәбрикнең үз тавышы… Ул үз тавышын тыңлый, еллар аша тыңлап, үзен кызгана, тик кызганса да, ярдәм итә алмый.
– Йокла, балам, түз, балакаем… – Әнисе шулай Тәбрикне тынычландырмакчы була. Әмма бала аның саен ярсыныбрак елый, аның саен әрнебрәк үкси һәм… бүгенге Тәбрик, олы Тәбрик, чыныккан солдат, авыртуга чыдый алмыйча, колакларын каплый. Хатирәләр, тимер кием шикелле, аның бөтен тәнен чолгап кысалар. Ул, аны салып, иркенгә чыкмакчы, селтәп ташламакчы да җиңеллеккә ыргылмакчы була – уйны әнисенең күңеллерәк елларына күчерергә, туган авылының шаулап торган бәхетле чакларын күз алдына китерергә тырыша, ләкин…
…Үләмә буенда кыш та, җәй дә чылтырап чишмә ага. Көлемсәр чишмәдән су ала – суда шәүләсе чайкала… Мөлдерәп су тулган чиләккә эләкми шәүлә – һаман чишмә төбендә кала.
– Синең сурәтең дә минем күңелдә әнә шулай чайкала, – ди каяндыр килеп өлгергән бер егет.
– Абау! Кеше куркытып йөрисең шунда, кошбәтсез.
– Минем әти дә риза, әни дә. Бүген килсәң, бүген ике куллап күтәреп алырга торалар.
– Ә минекеләр белән сөйләшәсе дә юк, барыбер риза түгелләр.
– Каян беләсең?
– Сүзләреннән.
– Ничек?
– Әле биш елсыз ул хакта авыз да ачмыйбыз, диләр. Күрше-тирәгә шундый сүз тараталар.
– Чыгып куйсаң… бернишли алмаслар.
– Шулай да буламы?
– Әй яратам да бит мин сине, Көлемсәр! СССРда бер бит син! Бер генә!..
– Абау! Үзәнбайдан чыкканың юк – СССР тагы сиңа!
– Нишләп чыкканым булмасын? Караталга барганым бар, Бортаска, Болгаерга!
– Әһә-әһә! Ярты илне гизгәнсең икән инде, Үзәнбайдан ары алты чакрым җир киткәнсең икән.
– Бүген мин сине урлыйм. Ни булса – шул.
– Урланган малда бәрәкәт юк, ди безнең әти.
– Син мал түгел, син – сандугач.
– Җитәр, кошбәтсез.
– Чыгасыңмы бүген кич?
– Әллә тагы.
– Чык, шушы төшкә кил, мин сине шушыннан урлап китәрмен – туп-туры үзебезнең өйгә. Булдымы?
– Аннары ни?
– Аннары дип… туй итәргә риза әти. Әни күптән риза. Син ризамы?
– Түгел.
– Чык, яме!
– Кошбәтсез!
Йөгерә-йөгерә мунчага су ташый Көлемсәр – Фәрхетдин сүзләреннән соң ялантәпиләре тагын да тизрәк ялтырый. Мәхәббәт! Ай бу ялантәпиле мәхәббәт! Бөтен нәрсәне җиңел генә һәм шәп итеп хәл кыла да куя бит ул!
Фәрхетдин – балта остасы, һөнәре дә шәп, кыяфәте дә ким-хур түгел, халык әйткәндәй, сызылып киткән кара мыек, сөлек төсле егет. Тыйнаклыгы белән дә күңелне җылытып тора – тәүфыйклы ир булыр дип юрыйлар. Шул унтугыз яшьлек тәүфыйклы егет уналты яшьлек Көлемсәргә гашыйк…
Менә инде мунча да өлгерде, көтү дә кайтты. Әнисе сыер савар да әтисе белән мунчага китәр, ә Көлемсәр тиз генә сепаратка кереп чыгар да, аннан… Калганын үзе белә инде ул. Дөресрәге, белә дә, белми дә – үзеннән-үзе сер итеп саклый. Сепараттан кайтып, ике-өч минут үтте дигәндә, сандыклар актарып, зур бер төенчек төйни дә Көлемсәр, келәт артындагы әрекмәнлеккә яшерә.
Караңгы төшкәндә, мунчадан, ак ыштан балакларын җилфердәтә-җилфердәтә, әтисе һәм, аннан озак та тормыйча, шундый ук кыяфәттә әнисе чыгып җитә. Көлемсәрнең эш беткән – сөекле әти-әнисен баллы-майлы өстәл, сап-сары самавыр гөжләп көтеп утыра. Шуның өчен әткә белән әнкә, кызны мактый-мактый, сөлгеләрне кулбашына салып кына, тирләрен сөртә-сөртә, чөкердәшеп чәй эчәргә тотыналар – бәхетнең, кызның кадерен белеп кенә.
– Әйдә, кызым, үз кулың белән дә ясап бир әле берне, синең кулдан чәй ишшү дә тәмлерәк була, – ди әтисе.
– Әй, әти, тел бистәсе дә инде син.
– Дөресе шул, кызым. Рәхмәт, менә шәп. Үзең ник эчмисең?
– Эчәсе килми, әти. Мин тиз генә бозауны карап керим әле.
– Бозау? Нинди бозау?
– Рәтләп бикләмәдем бугай… Чыгып сыерны иммәсен, – ди Көлемсәр һәм чыгып та тая.
– Нишләп керми бу Көлемсәр?
– Бозау чыгып качканмы әллә? Тукта, карап керим әле!
Абзарда бозау мыш-мыш күшәп ятуын белә. Кыздан гына җилләр искән.
– Карале, карчык, кыз бит юк анда…
– Бозау артыннан киткәндер.
– Киткәндер сиңа бозау артыннан… Әйдә әле, бүген кыланышлары бик мәзәк иде. Нидер сизенгән идем аны.
– Булмасны сөйләмә инде, карт.
– Чыгасыңмы-юкмы, кәнсә кәнис! Әйдә! – Карт шундый итеп акырды ки, гомерендә бу хәтлене ишетмәгән карчыгы аякларына тиз-тиз генә киез каталарын эләктерде дә, ах-ух килеп, карт артыннан йөгерергә кереште. Картның кулында – кай арада алып өлгергәндер – зур имән таяк, каталары өстеннән ябалак канатлары төсле ыштан балаклары лашпырдый.