Әхсән Баян
Сайланма әсәрләр / Избранные произведения (на татарском языке)
© Татарстан китап нәшрияты, 2021
© Баянов Ә. Ф., варислар, 2021
© Галимуллина С. Н., төзү, 2021
Әхсән Баян
(Баянов Ахсан Фатхулбаянович)
Тау ягы повесте
Сиңа багышлыйм…
Беренче бүлек
«Тау ягы» дип атыйлар икән бу якны.
Идел һәм Кама киңлекләреннән карасаң, илаһи бер кала.
Өч архитектор – Кояш, Җил, Су – гаҗәеп сызыклар, рәвеш-кыяфәтләр белән бизәгән бу каланы. Гаҗәеп тә төрле һәм гүзәл төсләр белән.
Ярлар – мәңгелек диварлар. Диварларда – урман һәм куаклар рәвешле язылган сурәтләр. Су буйлата биеклек нәкъ урталай киселгән дә, шунда миллиард еллык тарих – катлы-катлы булып сырланган гасырлар ачылып ята. Урыны-урыны белән киртләч диварлар өчәр почмаклы булып тезелеп калган. Күпме бәрелеп-сугылып узса да, вакыт аларны шомарта, түгәрәкли алмаган. Шулай да диварлар киңлектә Евклидча түгел, ә Лобачевский геометриясендәге шикелле – кырлары бер-берсенә тоташмаган өчпочмаклар булып, бәхет һәм кайгыларның, җиңү һәм җиңелүләрнең, мәхәббәт һәм хыянәтләрнең, бер сүз белән әйткәндә, тормышның – үткәннәрнең һәм киләчәкнең чиксезлеген күрсәтеп тора шикелле.
Өч даһи – Су, Җил, Кояш – үзләренең бөек әсәрләренә шундый идеяләр салган, ә кешеләр ул әсәргә бик гади генә «Тау ягы» дип исем кушкан.
Идел өстендә, ак канатларын киереп, күк дулкыннар җилпенәләр. Җилпенәләр дә аксыл теплоходлар күкрәгенә, ярларга ташланалар һәм шунда бәрелеп юкка чыгалар. Алар әнә шулай бер-бер артлы ерактан, зәп-зәңгәр киңлекләр аръягыннан әкрен генә баш калкыталар һәм, зәңгәр канатларын җәеп кагына-кагына, бернидән курыкмыйча, туп-туры мәңгелек ташлы ярларга һәм теплоходлар күкрәгенә ыргыла торалар. Аларның бу тилелегендә әллә нинди тирән мәгънә бардыр кебек.
Ташлы ярларга килеп бас та кулыңны Кояшка суз – җылысы сизелми калмас.
Таулар өстенә менеп бас та кулыңны Айга суз – бармакларың Ай кытыршылыгын сизми калмас.
Килеп бас та йолдызларга суз кулыңны – мәңгелектән килгән балкышлы серләр уч төбеңне кытыклап торыр.
Кояш та, Ай да, йолдызлар да якын икән бу җирләрдә – юкка гына «Тау ягы» дип атамаганнар икән бу якны.
Сандугач белән Гөлҗимеш
Яр буенда – таш авыл.
Таш авылның таулы урамнары буйлап атлаган юлчы егет – солдат киеменнән. Таулы-ташлы урамнар буйлап килде дә ул хәрби комиссариат дигән бер кызыл өйгә керде.
Хәрбиләрчә исәнләшү, күрәсең, авыл җирендәге подполковник өчен тансык иде, күңеле күтәрелеп киткәндәй тоелды аның:
– Йә, котлыйм кайтуың белән, иптәш сержант.
Яшь солдат рәхмәт әйткәч, аңа утырырга рөхсәт иттеләр. Кайсы авылга, кем янына кайтканын сорадылар.
Солдат исә ни дип җавап бирергә дә белмичә аптырабрак калды. Подполковник, күрәсең, сабыр кеше – көтте. Утырган килеш солдатның документларын карый башлады.
– Бөтенесе тәртиптә. Учётка кер дә авылыңа кайтып кит. Үзәнбаймы синең авыл?
– Мин анда хатлар язып карадым – җавап бирүче булмады.
Подполковник егетне икенче төрлерәк аңлады бугай.
– Егерме чакрым – солдат кешегә ерунда. Хәерле юл! Давай-давай, тизрәк, үзеңне бик көтәләрдер. Сөенсеннәр, – шулай диде военком.
– Кемнәр?
– Ничек «кемнәр»? Әтиең, әниең.
– Минем әти үлгән булырга тиеш.
– Алайса, әниең.
– Белмим бит мин аны.
– Ничек белмисең?
– Исемен белмим.
– Оят, начар! Бу ни дигән сүз?
– Авыл советына кабат-кабат язып карадым, белмиләр. Безнең Үзәнбай түгел, бүтәндер, диләр. Ә минем документларда – шушы район.
Военком уйлана калды. Бераздан гына әлегә кадәр булмаганча йомшак тавыш белән әйтте:
– Син нәрсә, монда тумаганмыни? Якынрак утыр әле.
– Монда туган булырга тиеш, – дип, солдат өстәл янына күчеп утырды.
– Йә? Шулай булгач?..
– Онытканнардыр… Ныклап тикшерергә вакытлары җитмидер…
– Әниеңнең фамилиясе ничек соң?
– Белмим.
– Исеме?
– Белмим.
Подполковник, ачуланырга да, кызганырга да белмичә, гаҗәпләнеп карап тик торды.
– Бу ни дигән эш, ә? Әниеңнең исемен дә белмәгәч…
– Менә шулай инде.
– Ә ул сине күпме еллар эзләгәндер!
– Бик ихтимал.
– Көткәндер.
– Әйе шул…
– Менә сөенәчәк! Улы үзе кайтып төшкән!
– Менә мин аны ничек табарга икәнен белмим шул әле.
– Ә атаң? Анысы кем?
– Эх, белсәм икән!
– Соң… фамилиягез бардыр инде.
– Шул фамилия белән язып карадым – җавап килмәде.
– Менә сиңа, ә! Тугашев, Тугашев… Тикшереп карыйк әле. – Военком телефон трубкасын алды да Үзәнбай авылын сорады. Озак тынлык. – Кайттың, ә кемгә икәнен белмисең, ә? Җайсызрак килеп чыкты шул, җайсызрак. Ә хәзер тырышып карыйк. Хәзер… Алло! Үзәнбаймы? Кем бу? Авыл советы секретаре? Бик шәп! Менә нәрсә, сеңлем, сезнең авылда туган бер егет армиядән кайтты. Әти-әнисенең кем икәнен белми. Исеме – Тәбрик, фамилиясе – Тугашев. Беләсезме дөньяда шундый кеше барын? Юк? Менә белергә тиеш сез аны, тиеш! Тугаш бабай? Ул нәрсә ди? Бернинди малаем да, оныгым да юк, диме? Бердәнбер оныгым була язган иде – ул да вафат, ди? Ничек алай була инде ул? Үз акылындамы соң ул? Шулаймы? Әйе, бар дөньяда шундый кеше һәм ул сезнең авылныкы. Аның фамилиясе бар, исеме бар. Табыгыз! – Подполковник башын аска иебрәк көтеп утырган солдатка таба борылды: – Менә шулай, бер-ике сәгать йөреп тор. Район үзәге белән таныш. Беренче тапкыр күрәсеңдер бит?
– Шулай булып чыга.
– Ә чемоданың шушында гына калсын – югалмас.
Дөнья чак кына ямансулангандай тоелды.
Тау буендагы таш авылның да йортлары гел таш кына түгел, агач өйләр белән чиратлаша икән. Урамнары да гел такыр гына түгел – сикәлтәләр, күлдәвекләр белән чуарланган. Алар аша узганда, машиналарга шактый гүелдәргә, төтен чәчәргә туры килә. Аста – Идел, зәңгәр киңлек. Аның да зәңгәрлеге уңа төште…
Әни!.. Ни төслерәк икән ул? Яшьме, картмы икән? Сугыш вакытында ук иргә чыккан булгач, яшь үк түгелдер инде. Тәбрик туганда егерме бишләр булса, хәзер, егерме елдан соң, кырык биштә…
Яшь икән әле, яшь! Кем төслерәк икән?
Раймаг дигән зур гына кибеттән көләч бер хатын чыгып бара. Танырга теләгәндәй карап та куйды. Әллә шулмы? Әй, ул Үзәнбайда бит әле, нишләп монда килеп чыксын? Ничек? Ник? Нишләп килеп чыкмаска тиеш ди әле ул? Кырык биш яшьлек ана егерме чакрым җиргә нишләп йөри алмасын? Шулай, бик ихтимал аның монда килеп чыгуы. Бәлки, менә шул үзедер әле? Ә бәлки тегесе? Юк, анысы артык яшь. Кайсы икән, шулай да кайсысы икән аның анасы?
Посёлок белән таныша тор, дигән иде военком. Танышырсың – күңелдә һаман бер уй, бер кеше… Мең кыяфәткә кереп килә дә баса каршыга, уза да китә. Тик елмаюы гына бетми, һаман елмая…
Китапларда язалар, ана мәхәббәте, диләр. Ничек була икән ул ана мәхәббәте? Ул мине ничек яратыр икән? Ул мине алдына утыртып сөя алмас бит инде хәзер! Ә минем, кечкенә бала булып, аның алдына утырасым, сөеләсем килә. Ничек яратыр икән үзеннән озын малайны? Каршыларга чыккач, күрешкәч тә, бәхетнең, куанычның артык зурлыгыннан үксеп еларга керешерме, әллә шундук кочагына алып иркәли башлармы?
Ана ничек кенә каршыласа да, Тәбрик дөньядагы иң якын кешесенең аркасыннан сөяр. «Тынычлан, әни, елама» дияр, кулъяулык белән – әллә каян, Берлиннан алып кайткан кулъяулык белән – яшьләрен сөртер… Ана шуннан соң елмаер да тагын улының күкрәгенә башын куяр. Шуннан соң, култыклашып, өйгә керерләр. Тәбрикнең беренче соравы шул булыр: «Минем әти кем? Ул кайда?»
Ә әнисе җавап урынына башын гына исә?
Тәбрик «Ул кайсы фронтта һәлак булды?» дияр. Юк-юк, сугышта булган бөтен кеше үлеп бетмәгән ич, кайткандыр әле, исәндер. Әллә… Кем белә, бәлки, каты яралы булып, кайткач үлгәндер. Югыйсә җавап язган булыр иде – Тәбрик язган йөз хатка бер генә булса да җавап килер иде. Ә ана? Ник әнисе язмады икән? Әллә ул да…
Юк-юк, мең тапкыр юк – ул исән булырга тиеш. Әнисе төннәр буе Тәбриккә әтисе хакында сөйләргә тиеш, яуда батырларча һәлак булуы хакында… Үзе хакында да сөйләргә тиеш. Төн буе гына түгел, көннәр буе, еллар буе – бертуктаусыз. Егерме ел вакыт эчендә һәм аңардан элек тә ниләр булган, барысын да, барысын да сөйләргә тиеш ана.