…Яшьрәк чакта Әсма җиңги бер көндә бер полузор[12] йә ике минзәләвәй[13] читек каеп бирә ала, ике колаклы читекне ул көненә биш-алты пар эшләп өлгертә иде. Көненә алтмыш-җитмеш тиен шалтырап торган акча эшләп ала иде Әсма ул елларны. Кыз чагында һәм Нигъмәткә кияүгә чыгуның беренче чорында бу аз акча түгел, мондый акчаны уңган, һөнәрле куллар гына эшләп тапса таба иде.
Нигъмәт ул елларны Мещанский урамда Мәтеби дигән бер шорникта эшләде. Камыт һәм иярнең остасы саналадыр иде Нигъмәт ул чакта. Хуҗасы аны бик мактый, бик үз итә иде. Әллә нәрсә булды. Хуҗа Сары Тауга барып авырып кайтты һәм үлеп китте. Бик әйбәт кеше иде югыйсә. Наследник булып калган улы Трофим, киресенчә, эчкече, хуҗалыксыз кеше булып чыкты. Ул ахырда мастерскойны юк кына бәягә Чебоксардан килгән бер чуваш сәүдәгәренә сатты. Нигъмәт шуннан соң Мөхәммәтҗан Галиевләргә эшли торган каешчы Закирга ялланды. Кәҗә бистәсендә булды бу. Әсма нәкъ шулвакыт Закирларга каршы йортта яшьләй тол калган бертуган апасында тора, һәм алар апалы-сеңелле икәүләп Сабитовларга кәләпүш чигәләр иде.
Икесенең дә ул вакыт яраткан гадәтләре тирә-яктагы егетләрдән көлү иде. Берәр егетнең берәр кимчелеген эзләп табу һәм аны тапкыр итеп әйтеп бирә белү дигәндә, Кәҗә бистәсендә болардан да үткер һәм әче телле кызлар бар идеме икән? Шуңа карамастан аларның тамчылы гөлләр белән капланган күгелҗем тәрәзәле өе бистә егетләренең һәрвакыт күз уңында булды.
Бу өйнең тыкрыгы юл уңае түгел, әмма егетләр аны юл уңае итүнең сылтавын табалар һәм еш кына шуннан гармун тартып узалар иде. Иртәләрен торып йортка чыккан саен диярлек, кызлар урамнан өйалдына ыргытылган, өчпочмаклап төрелгән гыйшык һәм сәлам хатлары табып алалар да, аларны укып, көлә-көлә эчләре катып бетә торган иде.
Әй, ул чаклар!..
Менә хәзер Сабитовлар кибетендә приказчик булып чем-кара калын мыеклы берәү хезмәт итәме?.. Соң әнә шул инде, һәрвакыт кибет алдында алтын чылбырлы сәгатен алып борып торырга ярата… Теге вакытны Кәҗә бистәсенең кәттә егетләреннән берсе иде ул. Шул берзаман эңгер-меңгер вакытында арткы тыкрыктагы койма ярыгыннан Бибиәсма торган йортның эчен күзәтеп тора икән. Кеше-кара күрмәгән арада карап өлгерим дигәндер инде, бөкрәя төшеп, бик уңайсыз кыяфәттә койманы сөзеп тора икән бу. Гөнаһ шомлыгына каршы, нәкъ шул тыкрыктан Бибиәсманың апасы Бибизәйнәп кер чайкап менеп килә икән. Ул, егетне күреп алып:
– Әйтәм тегендә бер хатын «көтү кайтты, минем тана бозавым кайтмады» дип эзләп йөри, ул монда койманы сөзеп тора икән, түгәнәй! – димәсенме!
Шуннан соң теге егетне бөтенләй бистәдән күчеп киткән дип сөйләделәр.
Икенче бер камыт аяклы егетне шул кыяфәттә күреп, Бибизәйнәп:
– Бибиәсма, чык әле, кемдер безнең коймага көянтәсен сөяп киткән, – дип кычкыра.
Шуннан соң бөтен бистә ул егетне «көянтә» дип йөртә башлады.
Биек һәм зур гәүдәле Нигъмәтҗанның каршы йорттан урамдагы бүрәнәгә тәмәке тартырга чыгып утырганын беренче тапкыр күргән Бибизәйнәп:
– Әсма, Әсма, карале, бу нинди кыяфәтсез килгән безнең бистәгә? – диде.
Бибиәсма карап көлде дә:
– Илаһи, киявең шундый була күрмәсен, – дип, тәрәзәнең пәрдәсен тартып куйды.
Чынлап караганда, егет бер дә кыяфәтсез түгел, тик башкалар белән чагыштырганда, ул артык таза һәм гаять киң җилкәле иде. Аның шундый зур гәүдәсе белән йөзеп йөргән шикелле йомшак кына басып йөрүен күргәч, Бибиәсма:
– Апакаем, күрсәнә бер, басып йөрүләрен генә карасана бер. Гәүдәсе дөньяга сыймый, ә йөреше шундый мыштым… төтен шикелле, – дип куйды.
Шуннан соң һәрвакыт аның Закир абзый капкасыннан чыгып килгәнен күргән саен, кызлар:
– Закир абзыйның морҗасы кайтара, ахры, төтене капкасыннан чыга, – дип көлешә торган булдылар.
Беркөнне Бибизәйнәпләр йортының сараена ут кабынып яна башлады. Күршеләренең мичкәле арбасын җигәргә ат юк, күрше каядыр олауга киткән. Кешеләр аптырашып торганда, каяндыр төтен шикелле мыштым гына Нигъмәтҗан килеп чыкты да сарайның түбәсенә менеп китте һәм – каян килгәндер аңа шундый көч – әрле-бирле як-якка селтәнеп, сарайның түбәсен ике якка аерып ташлады. Кешеләрнең исләре китте.
Шуннан соң Зәйнәп тә, Әсма да аңардан «төтен» дип көлмәс булдылар… Хәтта Әсма аңардан курка башлады, каршы килгәнен күрсә, сиздерми генә, урамның икенче ягына чыга торган булды…
Әмма беркөн икесе ике чаттан килеп чыктылар да күзгә-күз очрашты болар. Әсма кинәт каушап китте һәм тилгән алдында калган чебеш кебек: «Мә, йот мине чиләкләрем, көянтәләрем белән!» – дигән төсле тынып калды. Ләкин ни күзе белән күрсен, Нигъмәт кечкенә гәүдәле Әсма алдында курыккан кыяфәт белән үзе чигенеп куйды һәм, шунда ук исенә килеп, бурлаттай кызарып китте. Шундый гөнаһсыз елмаю белән елмайды ул шунда, яңа көлә башлаган бала гына шулай елмая ала!.. Әсманың тез буыннары йомшап китте, аның суы чәпчелеп куйды… Нигъмәт аңа чиләген рәтләп эләргә булышмакчы булып кына кулын сузган иде, Әсма ни өчендер:
– Килмә! – дип куркып кычкырды да, суларын түгә-түгә, ашыгып китеп барды…
Шуннан соң ул ике атна буе, бизгәк тоткан кеше сыман, үзен үзе кая куярга белми йөрде… Эшкә тотынса, җен шикелле, ут өертеп ташлый, тотынмаса, көннәр буе берни эшләми, алдына карап утыра бирде.
Беркөн Закир абзыйның хатыны кереп, уратып-нитеп тормый, туп-туры гына Нигъмәтнең Бибиәсмада күңеле барлыгын әйтеп бирде… Шуннан соң… менә шул… ундүрт ел мәхәббәт белән гомер… Беренче һәм өченче балалары гомерсез булды… Әптелбәргә хәзер унике яшь, Нәсимәгә алты…
Әйтергә онытылган икән… Бибиәсманың тәмәке тарткан кешене җене сөйми иде. Нигъмәт шунда ук тәмәке тартуын ташлады һәм, шуңа өстәп:
– Аракы да һич юньле әйбер түгел, Бибиәсма, акчаны бетерә, мине черетә, – диде, ләкин, асылда, аның өчен түгел, Бибиәсманың күңелен табар өчен эчүне дә ташлады…
Батырлыгыннан бигрәк, менә шушы тыйнаклыгы өчен сөйде бугай аны Бибиәсма…
«Торып китәргә ярар» дип, начар гына булса да, башка өйгә күчтеләр… Бу өйне элек-электән таныш Мөхәммәтвәли абзый Яңа бистәдән табып бирде. Әмма «торып китәргә ярар» дип килеп кергән өйдән алар инде чыкмадылар… Яхшырак өйгә күчәр өчен, һаман җиткереп булмады… Балалар булды… Ләкин мәхәббәт белән кабык куышта да бик әйбәт торып була икән… Тезне тезгә терәп дигәндәй, икәүләп өйдә эшләп утыру үзе генә нинди күңелле иде ул чакны.
Берсе – каешчы, берсе чигүче булып, алар бервакыт Сәгыйтьҗан байның заказы буенча ияр эшләделәр.
– Берәүдә дә булмаган ияр эшләп китер! – дип заказ бирде аңа Сәгыйтьҗан.
Бу иярне эшләп, алар ирле-хатынлы көн-төн диярлек утырдылар: «берәүдә дә булмаган иярне» эшләп бирү уен эш түгел бит! Ләкин, гаҗәп, бу эш никадәр катлаулы булса, аларны ул шулкадәр тирәнрәк кызыксындырды. Иярне эшләргә тотыну алдыннан Нигъмәтҗан хатыны белән озак кына киңәште, кәгазьдән әллә никадәр өлгеләр кисте, тагын ертты, тагын кисте. Икәүләп алар иярне бер айга якын эшләделәр… Күңелләрендә туган бөтен матур сурәтләрне һәм бизәкләрне алар шушы ияргә биреп бетерергә тырыштылар.
– Бу каюны менә болай кыйгачлап китерсәк нишләр, Бибиәсма?
– Бик әйбәт булыр, тик аны кызыл ефәк белән каесак матур булмас микән?
– Менә монда аркылы юл салып, ике чачакны[14] тоташтырганда һәйбәтрәк булыр иде…
– Утыручыга уңай булса, ул да ярый. Тик утыручысын да онытмыйк әле без…
Бөтен якларын төпчеп, тикшереп, бөтен күңелләрен һәм зәвыкларын шуңа биреп эшләде алар бу иярне.
Тәмам итеп, эшне Сәгыйтьҗан кибетенә китергәч, аны күргән кешеләр, сокланып, ирексездән «аһ!» дип куйдылар…
Сәгыйтьҗан байга да ияр бик ошады. Ул «берәүдә дә булмаган» ияр өчен «берәү дә түләмәгән» акча түләргә дә җыенган иде, әмма Нигъмәтҗанның: «Ярый, күпме бирсәгез дә, Сәгыйтьҗан абзый… Акча дип түгел, эш булсын дип эшләдек инде!» – дигәнен ишеткәч, Сәгыйтьҗан да кыстап тормады, базарга чыга торган гади ияр бәясенә өстәп, ике кадак шикәр белән бер чирек чәйне күчтәнәч итеп бирде…