–Քիչ առաջ զանգեցին փորձաքննության հանձնաժաղովից,– բառերը հահ-հատ արտասանեց Ռաֆայելը, դողացող ձեռքերով վառելով սիգարետը։– Ճնշաչափի մեջ գործարանային դեֆեկտ է հայտնվել։ Այն մթնոլորտային ճնշումը ցածրացած է ցույց տվել։
Տիրեց կարճատև դադար։ Ռաֆայելը մի քայլ ևս մոտեցավ։ Ժպիտը խաղում էր նրա շուրթերին։ Նա ձեռքը դանդաղ մեկնեց Ստեփանին։ Սա լուռ նայեց իրեն մեկնած ձեռքին, ասես երկմտալով՝ ընդունի՞ այն, թե՞ ոչ։
–Գնա գրողի ծոցը,– ի վերջո ասաց նա ոչ այն է հոգնած, ոչ այն է հուսահատված, նստեց ողորկած երկար սեղանի շուրջը շարված աթոռներից մեկին և, ձեռքերով ծածկելով դեմքը, շշնջաց.– Բոլորդ գնացեք գրողի ծոցը…
*******
Հայրը եկավ քսանյոթի երեկոյան, Անտոնյանի թաղման հաջորդ օրը։ Եվան տանը չէր։ Դուռը բաց արեց Մարիամը։ Ծերունին սկզբում զարմացավ՝ աղջկա տանը տեսնելով նրան, սակայն Մարիամը բացատրեց բանի էությունը, և ծերուկը ներս մտավ՝ դեմքը, չգիտես ինչու, դժգոհ կնճռոտելով։
–Մի քիչ հետո կգա,– զգույշ տեղեկացրեց Մարիամը և գնաց խոհանոց՝ թեյ դնելու։
Ծերունին շրջում էր սենյակներում՝ ուշադիր դիտելով սպասքապահարանում շարված թանկարժեք բյուրեղապակին, պարսկական գորգերը, պատերին փակցվաց յուղաներկ նկարները…
–Գործի համար է գնացել ,– խոհանոցից ասաց Մարիամը։ Ուզում է գործի մտնի։
–Ինչ է, գո՞րծ է ման գալիս,– վերադառնալով՝ հարցրեց ծերունին, տեղավորվելով խոհանոցային աթոռին։– ինչո՞ւ։
Մարիամը ախուվիշով պատմեց Անտոնյանին պատահած ողբերգության մասին։ Ծերուկը ոչինչ չասաց, լուռ լսեց նրան մինչև վերջ՝ առանց որևէ բառ ավելացնելու։ Իսկ Մարիամն ասաց.
–Բա ինչ, էս դարում անգործ մարդուն ո՞վ է հաց տալիս, որ ուտի։
–Հա, էդ մեկը ճիշտ է,– ծերունին մտացիր նայեց պատերին։– Իսկ պատերին ձեռ տվող չի՞ եղել։
–Ի-ի՞նչ,– զարմացավ Մարիամը։
–Մեր տան պատերին, ասում եմ, ձեռ տվող չի՞ եղել։
–Իսկ ինչի՞ պիտի ձեռ տան… Քարե պատեր են, որ հազար տարի էլ մնա՝ ոչ մի բան։ Հրեն բանալին կախած է, մեկ-մեկ Եվայի հետ գնում-նայում ենք։
–Ուրեմն գործ է ման գալիս,– կրկին ասաց ծերունին։– Մի տես որ օրն է ընկել, որ գործ է ման գալիս… Երևի քեզ փողից-բանից տալիս է, որ օգնես իրեն, հա՞…
–Ի՞նչ,– դարձյալ զարմացավ Մարիամը։– Փողն ինչիս է պետք , էն աշխա՞րհն եմ տանելու։
–Ուրեմն հենց էնպես օգնում ես… Ապրես, էդ բանը դուրս եկավ։ Էդպես է պետք։ Բա ոնց…
–Շատ երկար տարիներ է, ինչ կապված եմ էս ընտանիքի հետ,– պատմեց Մարիամը։– Առաջին կնկա ժամանակ էլ, աստված հոգին լուսավորի, մոտ ենք եղել, իսկ Եվան ոնց որ իմ աղջիկը… Էսպիսի վատ ժամանակը ինչպես թողնես նրան չորս պատի արանքում։ Բա աստված կվերցնի՞ դա։ Չի վերցնի։
–Ապրես,– փնթփնթաց ծերունին։– Շատ շնորհակալ եմ, պարտքի տակ մնացողներից չենք։ Եվան շա՞տ է տանջվում մարդի համար։
Մարիամը ուսերը վեր քաշեց։
–Երեսից ոնց որ չի երևում, որ շատ տանջվելիս լինի,– ասաց նա,– իսկ հոգու ներսում… Դե, հո ուրիշ չի եղել, հարազատ մարդն էր։ Բա ի՞նչ, տանջվելիս կլինի։
–Իսկ պարկետը ոնց որ կար, էլի նո՞ւյնն է,– Մարիամի համար անսպասելի հարցրեց ծերունին։
–Ի-ի՞նչ։
–Պարկետն, ասում եմ, հանկարծ չե՞ք փոխել։ Նո՞ւյնն է։
–Պարկե՞տը։ Էդ մեկը չեմ իմանում։
–Ուրեմն էդպես, չես իմանում,– մտազբաղ ասաց ծերունին։– Ասացի՝ գուցե պարկետը փոխել են։
–Չէ, երևի չեն փոխել,– պատասխանեց Մարիամը, պահարանից հանելով թեյի բաժակը։– Առհասարակ նորոգում չի եղել։ Որ եղած լիներ, Եվան կասեր։
–Հա, կասեր… Ուրեմն չեն փոխել։
Մարիամը կասկածամտությամբ նայեց ծերունուն։
–Դու էդ ինչի՞ շարունակ նայում ես չորս կողմդ ու հարցուփորձ ես անում՝ էս մի բանը փոխել են, էն մի բանը չեն փոխել։ Հարցնելու ուրիշ բան չունե՞ս, ինչ է։
–Տան նորոգումը սկսել էի , որ տարան,– դժկամ պարզաբանեց ծերունին՝ հայացքը հատակին։– Ասում եմ, տեսնես ոնց թողել եմ՝ նո՞ւյնն է, թե որևէ բան փոխել են… Հըմ, ուրեմն մեռել է մարդը։
–Ո՞ւմ մարդը։ Ի՞մ.. Մնացել է կռվում։
–Քոնը չեմ ասում,– ձեռքը թափ տվեց ծերունին։– Եվայինը։
–Դե, էդպես էլ ասա, էլի։ Հա, մեռել է, թող հողը թեթև լինի վրան, լավ մարդ էր, չէր խմում, չէր ծխում։ Մի խոսքով, կուլտուրական մարդ էր։– Մարիամը բաժակը դրեց սեղանին, ծերունու առջև, շաքար ու մուրաբա հանեց։– Մենակ վատն էն էր, որ տղան չէր խոսում հոր հետը, խռով էր, իսկ նա թոռանը կարոտում էր։
–Իսկ շա՞տ էր ստանում,– հարցրեց ծերունին։
–Ի՞նչն էր շատ ստանում։
Ծերունին կնճռոտեց դեմքը, ասաց.
–Փող շա՞տ էր ստանում։ Աշխատավարձն ինչքա՞ն էր։
–Ոնց որ վատ չէր, ապահով ապրում էին, հատուկ խանութից ինչ ասես բերում-թափում էին… Մենակ մի բան էր վատ՝ փողի արժողությունը չէր իմանում, ինչ-որ պատահում, առնում, տուն էր բերում։ Մի դրանց նայիր,– Մարիամը խոհանոցի բաց դռնից ցույց տվեց գրադարակների վրա դրված արձանիկները։– Հրեն, ամբողջ փողը էդ բաներին էր տալիս։ Թուհ, մի դրանց մռութներին նայիր։
–Դրանք, ինչ է, թա՞նկ արժեն,– հետաքրքրվեց ծերունին՝ աղմուկով խմելով թեյը։
–Էն էլ ինչքան,– Մարիամն օրորեց գլուխը։– Ձեռքից էր առնում։ Խանութներում չկան։
–Դու մի նայիր է,– զարմանք հայտնեց ծերունին։– Ինչ կա որ, էդ էլ է փող, ուզած ժամանակ կարող ես ծախել։ Եվային ասա, թող հավաքի, մի տեղ դնի։ Դրանից բացի տանն էլի՞ կա։
–Ի՞նչ,– հարցրեց Մարիամը։
–Էդ արձաններից եմ ասում։
–Ես ինչ գիտեմ՝ կա, թե չէ։ Հո ինձ չեն ասել։
–Էդ էլ է ճիշտ,– գլխով համաձայնություն տվեց ծերունին։– Ոչինչ, հետո կիմանանք։ Իսկ խոհանոցում ոչ մի բանի չե՞ն դիպել։
–Ի՞նչ խոհանոց։ Ինչի՞ պիտի դիպչեն։
Ծերունին հուսահատ տարուբերեց գլուխը՝ իբր սրան բան հասկացնել չի լինում։
–Մեր խոհանոցում կամ վաննայում, ասում եմ, նորոգում բան չի՞ եղել,– սկսեց ջղայնանալ ծերունին։– Կաֆելը տեղակա՞նն է, թե՞ փոխել են տվել։
''Հիմի էլ խոհանոցից ու վաննայից է կպել'',– սրտնեղեց Մարիամը։
–Այ մարդ, դու ոնց որ տուն առնելիս լինես։ Ախր , քո տունն է…
–Քու գործը չի,– սաստեց ծերունին, դատարկ բաժակը հրելով սեղանի մեջտեղը։ -Մի հատ էլ լցրու։ Հարց են տալիս՝ պատասխանիր։ Ուրեմս, պետք է, որ հարցնում են։
–Էն նույնն է՝ ոնց որ եղել է։ Ո՞վ պիտի փոխեր։ Էլի՞ բան ունես հարցնելու։
Ծերունին լուռ խմեց թեյը, հետո ծնկներին հենվելով ծանր ելավ տեղից։
–Ավելի լավ է՝ գնամ իմ աչքով տեսնեմ,– ասաց նա։– Եվան եկավ թե չէ՝ ասա թող շուտ գա ինձ մոտ։
''Բանտում խելքը թռցրել է,– ինքն իրեն ասաց Մարիամը, սպասելով՝ մինչև ծերունու ոտնաձայները մարեն ներքևի սանդուղքներին։– Մի գլուխ պատերից ու պարկետից է հարցնում։ Իսկ հարազատ աղջկա մասին ականջի մի ծերով էր լսում։ Կնկա մասին չհարցրեց էլ… Պարզ է, խելքը թռցրել է էնտեղ… Զուր տեղը չեն ասել, որ փողը մարդուն կարող է երկինք տանել ու երկքից գցել ցած''։
Տաք խոհանոցում, սեղանի մոտ նստած, Մարիամն ինքն էլ չիմացավ, թե ինչպես ննջեց։ Նրան արթնացրեց դռան զանգի ձայնը։ ''Եվան է'',– մտածեց նա և քունը գլխին վազեց դուռը բացելու։ Եվան՝ սև գլխաշորով, հոգնած ու անտրամադիր, մտավ տուն։
–Ես էլ էստեղ քնով եմ անցել, -ասես արդարանում էր՝ մեղավոր տեսքով ժպտաց Մարիամը, թեյնիկը կրկին դնելով գազօջախին։
–Հոգնել եմ,– ասաց Եվան, մտնելով խոհանոց ու նստելով այն աթոռին, ուր քիչ առաջ հայրն էր նստած։– Հարմար ոչ մի բան չգտա։ Ամեն տեղ նույնն են հարցնում՝ ի՞նչ մասնագիտություն ունեք, որտե՞ղ եք ավարտել…Իսկ հենց որ իմանում են իմ թերի բարձրագույնի մասին, տարածում են ձեռքները։
–Դու էլ գնա էդ Ռաֆայելի մոտ,– ասաց Մարիամը մորմոքուն հառաչանքով,– ախր, միասին սովորել եք, չի կարող պատահի, որ չօգնի։ Բա ոնց, գործը հո փողոցում թափած չի։
–Մարիամ, ուշ է այդ մասին արդեն։ Եվ Ստեփանին նույնպես չեմ խնդրի։ Ամեն ինչ անցած է… Հնար լիներ՝ քնով անցնեի հիմա… ու երբեք չարթնանայի։ Ի՜նչ երանություն կլիներ։
–Դե սուս արա, հիմար աղջիկ,– բարկացավ Մարիամը։ -Էլ խոսելու բան չունե՞ս, ինչ է։
–Մեզ դիմավորեց ջահել տանտիրուհին…,– մրմնջաց Եվան դառը քմծիծաղով, և ձեռքը տարավ դեմքի վրայով՝ ասես ձգտելով հեռու վանել անախորժ մտքերը։– Ոչ ոք չի՞ զանգել։
–Ոչ,– պատասխանեց Մարիամը և, ասես նոր միայն հեշելով, ավելացրեց,– հայրդ էր եկել։
–Ինչպե՞ս,– հոգնած ետ ընկնելով աթոռին, հարցրեց Եվան։– Արդեն վերադարձե՞լ է։ Իսկ ո՞ւր է հիմա։
–Տուն գնաց։ Ասաց, որ դու էլ գնաս…Քեզ ի՞նչ է պատահել, Եվա, վա՞տ ես զգում։
–Ոչ, պարզապես քունս տանում է։ Ինչպե՞ս էր։
–Հե՞րդ։ Լավ է։ Տան վերանորոգումով էր հետաքրքրվում։
–Ի՞նչ վերանորոգում,– անտարբեր հարցրեց Եվան։
–Պարկետն, ասում է, նո՞ր է, պատերի մասին էր հարցնում։ Հետո կաֆելի մասին հարցրեց. էպես էլ բան չհասկացա։
Եվան տարակուս հայացքով նայեց Մարիամին և հոգնած ասաց.
–Կգա՞ս միասին գնանք։
–Ինչի՞ չեմ գա,– զարմացավ Մարիամը։– Թեյդ խմիր, գնանք։
*******
Ամեն անգամ, ճանապարհվելով հոր տուն, ուր ինքը ծնվել, մեծացել էր, ուր անցել էին իր կյանքի ամենալավ օրերը՝ Եվան տարօրինակ զգացում էր ունենում։ Դա մի տեսակ ասես ճանապարհորդություն էր դեպի մանկության արևալից ու անվերադարձ աշխարհը։ Այս վերջին ժամանակները Եվան, ինքը ևս , չգիտես թե ինչու, հաճախակի էր ուզում լինել այնտեղ։ Ի՞նչն էր այդպես ձգում նրան այդպես՝ հասկանալ չէր կարողանում։ Նա մտնում էր տուն, իջեցնում էր վարագույրները և լռին, միայնակ ետ ու առաջ էր քայլում կիսախավար սենյակներում և խառնիխուռն, իրարամերժ մտքերը պաշարում էին նրան, ստիպելով մեկ առ մեկ մտաբերել ոչ այնքան վաղուց անցած օրերը, որ հիմա նրան թվում էին անիրական ու շատ հեռու։ Դառն ու միաժամանակ հաճելի էր մտովի զրուցել մոր հետ, նրա խոսքերը տարիների հեռվից նոր իմաստ էին ստանում։ Առհասարակ կենսախինդ կնոջ տպավորություն էր թողնում մայրը, շատերը նույնիսկ նախանձում էին նրան։ Բայց ինքը՝ Եվան, հո գիտեր, որ խաբուսիկ տպավորություն էր դա, որովհետև մոր իրական տառապանքը շատ էր մեծ՝ կարծեցյալ երջանկության համեմատ։ Հայրը շվայտ կյանք էր վարում, պատահում էր՝ երեկոները ուշանում էր, և մայրը, ձեռքը սրտին սեղմած, շարունակ մոտենում էր լուսամուտին, նայում դեպի փողոց՝ սպասելով ամուսնու վերադարձին։ Երբեմն էլ՝ իբր գործուղման է մեկնել՝ հայրը օրերով բացակայում էր տնից, իսկ հետո սկսում էին պտտվել լուրերը, որ նա սիրուհիներ է պահում տարբեր քաղաքներում։ '' Փողն ու ընկերները դրան կործանեցին,– ասաց մայրը մի անգամ։– Աղքատը հացի կարոտ է, հարուստը՝ ամեն բանի… Իր փողերի պես նա իմ կյաննքն էլ քամուն տվեց… Աղջիկս, գոնե դու բախտավոր լինեիր…''։ Հիմա, տարիներ հետո, Եվան դառնակսկիծ ժպտաց այդ խոսքի վրա։ Նա սարսափով մտածեց այն մասին, որ ինքը շարունակում է մոր ընդհատված կենսագրությունը։