–Գեղեցիկ քաղաքներ շատ կան մեր երկրում ու նրա սահմաններից դուրս, – ասաց Ռաֆայելը, մի պահ ականջ դնելով ծովի հեռավոր շնչառությանն ու ալիքների աղմուկին։-Բայց մեր քաղաքի նման սքանչելի քաղաք չկա երևի ոչ մի տեղ…
Ամալյան ժպտաց ամուսնու խոսքերի վրա ասաց.
–Իսկ այդ ո՞վ է, որ չի սիրում իր ծննդավայրը։ Այն բոլորի համար է պաշտելի։
–Չէ, ես որտեղ էլ որ ծնված լինեի, միևնույն է, կսիրեի Բաքուն։ Անհնար է այն չսիրել։ Մեկ-մեկ հավատալս չի գալիս, որ ես ապրում եմ այստեղ, շրջապատված մարդկանցով, որոնք ուզած պահին կարող են օգնության ձեռք մեկնել։ Մի բան պատմեմ, լսիր. դա անցյալ տարի էր, մոռացել եմ քեզ ասել, Մոսկվայից էի գալիս, գնացքը մի քանի ժամ ուշացավ, տեղ հասանք լուսումութին։ Չուզեցի գալ տուն, արթնացնել քեզ ու երեխաներին, եկա ծովափ, նստեցի մի նստարանի՝ սպասելով լուսանալուն։ Ծովը հանդարտ ու խորախորհուրդ ծփում էր։ Հետո մի սառը քամի անցավ։ Զբոսայգու ծառերը քնից արթնացած՝ խշշացին, հատ ու կենտ թռչուններ այս ու այնտեղ իրար ձայն տալով սկսեցին երգել, և նրանց երգը գնալով սաստկանում էր։ Մի տեսակ ընկալելի ու անընկալելի՝ քաղաքի վրա բացվում էր լույսը և հաճելի էր մտածել, որ այդ լույսը ինձ համար, քեզ համար, մեր երեխաների համար է բացվում և որ այդ լույսը երջանկություն կբերի բոլոր մարդկանց՝ մեծ թե փոքր։ Դա ուղղակի հրաշք էր։ Մինչև հիմա մոռանալ չեմ կարողանում։
Ամալյան գորովանքով նայեց ամուսնուն, հետո, կկոցված աչքերով նայելով ծովի հեռուները, հանկարծակի ասաց.
– Ծովից սառը քամի էր փչում, գնանք տուն: – Թե՞ դու ուզում ես, որ, որ ես ցրտից լրիվ մեռնեմ։
–Իսկ ի՞նչ է նշանակում՝ լրիվ մեռնել- ծիծաղեց Ռաֆայելը։-Մ՞իթե ժամանակավորապես էլ են մեռնում։
– Ես տեսնում եմ՝ դու ինձ բոլորովին չես խղճում։ Ես դա վաղուց եմ նկատել։ Միակ կնոջդ մահվան մասին այնպես հեշտ ես խոսում, ասես դա քո ամենասիրած թեման է։ Թե՞ ուրիշի ես գտել արդեն։
–Ուրիշի եմ գտել։ Եվ այն էլ ոչ մեկին։
–Հըմ, չի երևում, թե նրանք կտոր-կտոր են անում քեզ… Կոստյումդ տեղը, վերնաշապիկդ տեղը, մազերդ նույնպես տեղն են… Մի թեքվիր տեսնեմ՝ շրթներկ չկա՞ վրադ։
–Դու ինչ է, բոլորովին չե՞ս խանդում ինձ,– հանկարծակի կանգ առնելով հարցրեց Ռաֆայելը։
–Ով իսկապես սիրում է, նա չի խանդում։
–Բայց չէ՞ որ, ասում են, խանդը սիրուց է ծնվում։
–Ժանգը նույնպես երկաթից է առաջանում, բայց հետզհետե ուտում է նրան, չափի զգացում ամեն բանում՝ կարևորը դա է,– փիլիսոփայեց Ամալյան։
–Իմ կարծիքով, ամենաուժեղ ատելությունը ամենամեծ սիրո ծնուննդն է։
Նրանք խոսում էին անկարևոր բաներից, բայց ինչպես ռեստորանում՝ երաժշտության, ծխի ու ժխորի մեջ, այնպես էլ հիմա, դրսում, նրանք երկուսն էլ երբեմն առ երբեմն բնազդաբար մտովի վերադառնում էին նույն պատմությանը՝ կապված ինստիտուտի լաբորատորիայում տեղի ունեցած անհաջող փորձարկման, Անտոնյանի մահվան ու Ստեփանի անելանելի վիճակի հետ։
–Ռաֆայել, դու ինչքան էլ ցանկանում ես անհոգ երևալ, միևնույն է, զգացվում է, որ ինչ-որ բան խիստ մտահոգում է քեզ,– առանց ամուսնուն նայելու ի վերջո ուղղակի ասաց Ամալյան։– Դա ի՞նչ բան է… Ես, իհարկե, գիտեմ, որ ընկեր կորցնելը ծանր բան է, և դրա համար ես այդպես մռայլ։
Ռաֆայելը մի առ ժամանակ լուռ քայլում էր։
–Գիտե՞ս ինչ, Ամալյա,– ասես ինքն իր հետ էր խոսում, ցածրաձայն ասաց նա,– դպրոցական ու ուսանողական տարիներն անցնելուց հետո ընկերների թիվը չի ավելանում և բոլոր կորուստներն արդեն դառնում են անվերադարձ։
–Իսկ կարո՞ղ է պատահել, որ Ստեփանին դատի տան,– հարցրեց Ամալյան։
–Ամեն բան հնարավոր է,– պատասխանեց Ռաֆայելը, դարձյալ որոշ ժամանակ լռելուց հետո։– Նրա դեմ շատ հանցանշաններ կան։
–Շատ հանցանշաններ կան,– ակամա կրկնեց Ամալյան։– Դու ինչպե՞ս կարող ես նման ձևով խոսել նրա մասին։
–Ես ոչ թե նրա, այլ գործի մասին եմ խոսում։
–Միևնույն է, դու չպետք է այդպես խոսես։
–Լավ, չեմ խոսի, եթե չես ուզում։
–Ստեփանը դատապարտյալի աթոռին՝ երևակայելն անգամ սարսափելի է։
–Երևի նրա մտքով երբեք չի անցել, որ կարող է նստել մեղադրյալի աթոռին։
–Հըմ, բան ասացիր։ Ես դեռ չեմ հանդիպել որև մարդու, որ երազեր նստել մեղադրյալի աթոռին։ Սակայն ինքդ էլ տեսնում ես, որ այնտեղ ամեն օր նոր մարդիկ են նստում։
–Ռաֆայել, ինչպե՞ս կարող ես այդպես խոսել,– բորբոքվեց Ամալյան։– Դա ցինիզմի է նման։
–Իհարկե,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես նույնիսկ ընդունում եմ, որ դա հենց ցինիզմ է։ Ես էլ կարող էի նույնը ասել, բայց ավելի մեղմ ձևով, և դու այն կկոչեիր ճշմարտություն և իրավացի կլինեիր։ Ինչպես տեսնում ես, ճշմարտությունը ևս երբեմն ցինիզմ է հիշեցնում։ Մենք այդ կապակցությամբ կարող ենք վրդովվել ինչքան սրտներս ուզենա և նույնպես իրավացի կլինենք, որովհետև դա խաթարում է մեր օրինավորության զգացմունքը։ Բայց և նույն հաջողությամբ մենք կարող ենք վրդովվել ընդդեմ երկրի ձգողականության ուժի, որն, ինչպես հայտնի է, չի թողնում մեզ ճախրել հավքի նման։ Բայց ես, այնուամենայնիվ, մտածում եմ, որ պետք է քաջություն ունենալ ընդունելու այդ ճշմարտությունը, որը մենք կոչում ենք ցինիզմ։ Ընդունել այնպիսին, ինչպիսին որ այն կա։
–Իսկ ինչո՞ւ,-տարակուսած ասաց Ամալյան։– Ինչո՞ւ ընդունել։
–Թեկուզ նրա համար, որ այն իրական հիմք ունի և դրանից ոչ մի տեղ չես թաքնվի։
–Չգիտեմ, Ռաֆայել,– մտազբաղ ասաց Ամալյան։– Քեզ հաղթելն այնքան էլ դյուրին չէ։ Դու վերջում միշտ էլ իրավացի ես դուրս գալիս։ Բայց, այսօր, գիտե՞ս…
–Գիտեմ,– ընդհատեց Ռաֆայելը ,– այսօր իմ իրավացիությունը, չգիտես ինչու, քեզ դուր չի գալիս։ Ճի՞շտ կռահեցի։
–Այո…– ասաց Ամալյան, և գլուխն արագ թեքեց ամուսնու կողմը։-Իսկ դու ի՞նչ իմացար։
–Դա այնքան էլ դժվար չէ,– պատասխանեց Ռաֆայելը։– Չէ՞ որ այն ինձ նույնպես դուր չի գալիս։
Ծովային նավահանգստի մոտ նրանք շրջվեցին ետ և լռին քայլեցին դեպի ավտոբուսի կանգառ։ Զբոսայգին հետզհետե դատարկվում էր։ Լռությունն առաջինը խախտեց Ամալյան։
–Ռաֆայել, ես քեզ վերջերես հարցրի՝ հավատո՞ւմ ես արդյոք, որ Ստեփանը հանցագործություն է կատարել,– ասաց նա։– Դու չցանկացար ասել ճշմարտությունը, իսկ սուտը լսել ես չուզեցի։
–Այո, հետո՞։
–Ներիր ինձ, Ռաֆայել, բայց ես հիմա համաձայն եմ լսել այդ սուտը։
–Ամենից շատ ես հենց դրանից էի վախենում։ Ուրեմն քո հավատն իմ հանդեպ այնպես հիմնովին է խախտվել, որ սկսել ես հենարանի կարիք զգալ։ Ոչ, Ամալյա, սուտը ամենահամապատասխանը չէ այդպիսի հումքի համար։
Ամալյան հանդիմանությամբ նայեց Ռաֆայելին։
–Այդպես կշտամբանքով մի նայիր ինձ,– ասաց Ռաֆայելը։– Ես հասկանում եմ, որ չկա առավել նողկալի բան, քան պարզորոշ դրված հարցին խուսափողաբար պատասխանելը։ Ուստի, ավելի լավ է մի քիչ էլ սպասենք, տեսնենք ինչ կասի փորձաքննությունը։
–Փորձաքննությունն իր տեղը, իսկ դո՞ւ։
–Գուցե օբյեկտիվ բնույթի տեխնիկական ինչ-որ անսարքություն է եղել ապարատի մեջ… փորձաքննությունը ցույց կտա։ Այսպես ժամանակից շուտ դժվար է որևէ բան ասել…
–Ռաֆայել, ինձ քո կարծիքն է հետաքրքրում,– ընդհատեց նրան Ամալյան։– Ախր, տեսնում եմ, դա թաքցնել անհնարին է. քեզ ինչ-որ բան մտատանջում է, ինչ-որ մի միտք, որից դու, հավանորեն, կուզենայիր ազատվել, սակայն չես կարողանում։ Ասա ինձ սրտինդ, և դու քեզ լավ կզգաս։ Ախր, չէ՞ որ ուրիշ չեմ ես քեզ համար։
Ռաֆայելը լուռ էր։ Նա նայեց դատարկ պողոտային. ոչ մի մեքենա չէր երևում։
–Ավտոբուս չկա,– հայացքը փախցնելով, անորոշ ասաց նա։
–Եթե քեզ համար դժվար է, ես ինքս կարող եմ ասել, – Ռաֆայելի խոսքին ուշք չդարձնելով, ասաց Ամալյան…
–Իսկ ի՞նչ պիտի ասես։
–Կամ Ստեփանի, կամ էլ Եվայի մասին դու այնպիսի բան գիտես, որ ոչ ոք չգիտի։ Ճի՞շտ է։
–Ինչի՞ց եզրակացրիր։
–Անտոնյանի զոհվելու օրը դուք հիվանդանոցից եկաք տուն, հիշո՞ւմ ես։
–Այո։
–Այնտեղ էին նաև Ստեփանն ու Եվան։
–Ես դա հիշում եմ։
–Դու բոլորի մոտ սկսեցիր հարցուփորձել Ստեփանին։
–Հետո՞ ինչ։
–Մի՞թե պարզ չէ, որ նման սարսափելի ողբերգության մասին, երբ այնքան թարմ է դեռ վերքը, այդպես մանրամասնորեն չեն խոսում ջահել կնոջ ներկայությամբ, եթե նույնիսկ այդ կինը չի սիրել իր ամուսնուն… Քո ձայնի մեջ նախատանք կար, կարծես Ստեփանը նախօրոք գիտեր, որ Անտոնյանը պետք է մահանար այդ օրը։ Դրա համա՞ր չսարքեցիր արդյոք այդ ամբողջ հարցաքննությունը։ Ասես դու գիտեիր, որ Ստեփանն ու Եվան պայմանավորվել են ինչ-որ բանում, և դու ուզում էիր ստուգել քո կասկածները…
–Նայիր, տաքսի է գալիս,– Ռաֆայելը առաջացավ և, բարձրացնելով ձեռքը, կանգնեցրեց սրընթաց մոտեցող տաքսին։
*******
Ռաֆայելն ուզում էր լաբորատորիա՝ Ստեփանի մոտ իջնել պլանավորումից անմիջապես հետո, բայց ստացվեց այնպես, որ նրա մոտ պատվիրատուներ եկան նավթավերամշակման գործարանից, ու նա ստիպված եղավ կրկին կանչելու գլխավոր ինժեներին ու տեխնոլոգիական բաժնի պետին, և նրանք երկար ժամանակ վիճաբանում էին այն մասին, որ եռամսյակն ավարտվում է, այնինչ ինստիտուտի մեղքով ձգձգվում էին կոմպրեսորային սարքերի նախագծման աշխատանքները։ Նա ազատվեց միայն ընդմիջումից մի քանի րոպե անց և իջնելով լաբորատորիա, տեսավ, որ լաբորատորիայի դուռը փակ է։ Ռաֆայելը թեթևակի ծեծեց դուռը, ուզում էր ետ դառնալ, բայց այդ պահին բացվեց այն։ Ստեփանը՝ սպիտակ խալաթը հագին, միանգամայն գունատ՝ ինչպես Ռաֆայելին թվաց, կանգնել էր դռան մոտ։