З улікам тых ведаў, якія ён атрымаў у “турэмным лікбезе”, гэта не можа быць прамая ці простая крывая, якая мае пэўную скіраванасць да нейкай кропкі. Гэта хутчэй круг ці эліпс… Але ж, паводле таго, як сціскаюцца межы свабоды, як узмацняецца роля сілавых і карных органаў, як мацнее наменклатура, атрымаецца… спіраль. І спіраль, якая не раскручваецца, дэманструючы пашырэнне магчымасці грамадзянскай супольнасці, а тая, якая закручваецца. Спіраль, у аснове якой не круг, але пялёстак. Кожны віток спіралі змяншае пялёстак у шырокай яго частцы. Усё так, функцыя будзе імкнуцца да цэнтру, да кропкі, дзе яна… знікне. Непазбежна для любой аўтарытарнай сістэмы – для кожнага наступнага кроку свайго існавання ёй неабходна яшчэ ўлады і яшчэ кантролю.
Зайшоў у прыёмную рэктара. Яго і тут быццам чакалі, таму што адразу ж сакратарка, пекная жанчына, ўзяла патрэбны лісток і падазвала яго:
– Азнаёмцеся з загадам, калі ласка… У канцылярыі возьмеце абхадны лісток… там патлумачаць.
Мацвей распісаўся, ціха падзякаваў. У дзвярах сутыкнуўся з рэктарам, Вітольдам Сямёнавічам Прыходзькам. І той разгубіўся на нейкі момант, ажно рука тарганулася наперад – заўжды ж віталіся пры сустрэчы, але рэктар авалодаў сабой – адступіў крок назад, даючы Мацвею выйсці з прыёмнай, і спыніў пытаннем:
– Ты зразумеў, за што цябе адлічылі? Ты прадэманстраваў сваю нелаяльнасць да дзяржаўных органаў, да самой дзяржавы. Вучоны абавязаны быць найперш дзяржаўнікам, – павучальна-напышліва прамовіў рэктар, адно не хапіла задзёртага ўгару указальнага пальца.
І раптоўна вырваліся словы, якія і не былі раней думкай, самі сабой склаліся, як імгненная рэакцыя на няправільную пасылку ў формуле:
– Калі вучоны – дзяржаўнік, тады з яго вырастае не Вавілаў, а Лысянкоў… – прамовіў Мацвей, павярнуўся, не развітваючыся і пайшоў прэч, не стаў глядзець, як змяніўся твар рэктара ад ягонай кароткай тырады.
А Мацвей ішоў і сам думаў над тым, што сказаў. Не, не над сэнсам, а над самім фактам выказвання. Чаму не мог запярэчыць так катэгарычна раней? Можа, таму, што цяпер ён вольны? Цалкам вольны – ад усіх сваіх ранейшых абавязкаў, нават ад чысткі зубоў і штовячэрняга чытання апошніх навін у сеціве на тэму матэматыкі. Ну а што, казалі ж, што Перэльман – не проста аскет, але аскет у кубе. І зубы ён, кажуць, не чысціць. Але зубы – дробязь, хоць і тут – свабода паводзін. Перэльман адмовіўся ад усіх даброт, ён пасвяціў сябе рашэнню задачы – і яму няма патрэбы ускладняць сваё жыццё тым, што мы завём нормамі і правіламі грамадскага жыцця, этыкетам і этыкай. Ён быў настолькі свабодны ад усякіх умоўнасцей свету, што адмовіўся ад усіх прэмій, якімі ўзнагароджваўся. Мацвей марыў недзе да трэцяга курса, што ён аднойчы рашыць якую-небудзь задачу тысячагоддзя, як і Перэльман… Добра, што ў ягоным жыцці з’явіўся Мархель – ён патлумачыў, што па дарозе да вялікага належыць напачатку рашаць сотні дробных і не вельмі задач.
Кароткая сустрэча з рэктарам у разы абвастрыла яго жаданне не кантактаваць ніяк з людзьмі – ажно да фізічна адчувальнай гідлівасці. Мацвей ішоў вуліцай і думаў пра тое, што яму трэба сабрацца, настроіць сябе яшчэ на суткі знаходжання тут – каб разабрацца з бібліятэкай і інтэрнатам – і з’ехаць, з’ехаць хутчэй.
А куды? Ды дадому. Будзе сорамна? Гэта хвалявала мала, як блізка не краналі ў дзяцінстве і юнацтве розныя кепікі і злыя слоўцы за спінай. Няёмка перад маці. Але гэта адзіны чалавек, у якога ён можа спытаць парады: што рабіць далей. Бо сам ён адказу на гэта пытанне не ведаў…
І вісеў дамоклавым мячом штраф. Без малага пяцьсот долараў – гэта сума, якой не магло быць у маці з яе мізэрнай настаўніцкай пенсіяй. Тым больш, яна штомесяц палову яе пераводзіла яму на картку, бо што тая стыпендыя.
Збіраў і здаваў у бібліятэку кнігі, атрымліваў подпісы ў абхадным лістку ў розных кабінетах, і рабіў гэта ў паўсне, без аніякіх эмоцый: проста таму, што так трэба. І сам не заўважыў, як да вечара зрабіў усё – на раніцу заставалася адно здаць пасцельную бялізну. Мацвей скідваў на флэшку ўсё, што можа спатрэбіцца Данілу Галоўчыку у вучобе, над чым яны працавалі ўдвух. Яго не дзівіў, а больш цешыў той факт, што Даніла не званіў і не прыходзіў – магчымая размова з некім пра свае злыбеды бачылася як усаджванне ў крэсла да стаматолага. Па тэлефоне ён адно паразмаўляў з маці, коратка: праблемы, адлічаны, але не вінаваты, палітыка, падставілі, усё раскажа. Быў яшчэ званок ад Мархеля, Мацвей нейкі час вагаўся: ці перазвоньваць. Прафесар патэлефанаваў сам.
– Вінаваты? – выдыхнуў ён у трубку пытанне пасля прахалоднага “добры дзень”.
– Не, Андрэй Кузьміч, – цвёрда адказаў Мацвей.
– Зразумела, хоць ні халеры не зразумела, – прамармытаў Мархель. – Куды цяпер?
– Дадому.
– Так, ясна… Слухай, – стаў казаць загадна прафесар: – Паціху ўсе утрасецца, так заўсёды бывае. Пасядзі дома, пачытай што. Не спяшайся нікуды лезці. Праз месяц-два, я табе патэлефаную, прыедзеш, паразмаўляем. У мяне ёсць добры знаёмы, прыватная фірма, устаноўка абсталявання з праграмным кіраваннем, невялікія робатазаваныя комплексы. Наша спецыфіка. Знойдзем там табе месца. А праз год… Праз год ці мала што зменіцца. Як той Насрэдзін казаў: ці я, ці асёл, ці шах, а нехта памрэ. Дамовіліся?
– Дзякуй… Я яшчэ не думаў пра заўтрашні дзень, – трохі расчуліўся Мацвей, адначасова усвядоміўшы: гэтыя дні – не проста канец ягонага ранейшага жыцця, а і пачатак магчымага новага. І вось – нарэшце трошкі акрэсліўся адзін з магчымых сцэнарыяў…
– То будзь на сувязі, – і загадаў, і адначасова папрасіў Мархель.
Данілы не было, Мацвей аддаў флэшку ягонаму сужыўцу, папрасіў перадаць. Выйшаў і ў цесным калідорчыку блока сутыкнуўся з Андрусём.
– Вітаю, зямляк, – павітаўся ціха.
– Вітаю, – паспешліва адгукнуўся Андрусь. – Чуў пра твае непрыемнасці, спачуваю…
– Каб яшчэ да тваіх спачуванняў долараў пяцьсот дадалося, штраф заплаціць, – вырвалася ў Мацвея без асаблівай горычы. – Але дзякуй…
– То заходзь, ператрэм тэму, – проста адгукнуўся Андрусь, нібыта нагадваючы, што ў яго тут – міні-банк і без праблем атрымаеш крэдыт пад невялікі працэнт. – Я во зараз…
Ён неахайна выцер рукі завэдзганым ручніком, кінуў той на ложак.
– Сума, канешне, вялікая, таму магу скасціць трохі працэнт. Ты ж разумееш, я тут не дабрачыннасцю займаюся, – ухмыльнуўся ён. – Сярод ночы паднімаюць і просяць дзясятку на тыдзень, то хай аддаюць за маю дабрыню і магчымасці рубель зверху. Для цябе, як земляка, дзесяць працэнтаў за месяц. За гэты час, мяркую, суму збярэш?
– Збяру і раней, – паабяцаў Мацвей, хоць і не падумаў: дзе ён возьме хоць палову, хіба маці ў некага пазычыць. Цяпер жа рэальная магчымасць у гэты момант вырашыць пытанне з аплатай штрафу выглядала надзвычай прывабна, таму пра будучыя пошукі грошай моцна не задумваўся.
– Добра, – пабарабаніў па стальніцы пальцамі левай рукі Андрусь – неяк з мелодыяй. Устаў, пакорпаўся ў шафе, вярнуўся і паклаў на стол пяць зеленаватых паперак. – От табе пяць соцень. Як земляку: дзесяць працэнтаў за месяц. За два тыдні – пяць. Сам палічыш, матэматык жа. Але, дружа, за два месяцы – дзесяць працэнтаў з ужо асноўнай сумы і з працэнтамі за мінулы месяц. Ну і далей так. Таму не цягні. Грошы патрабуюць дзелавога падыходу, сам разумееш… Прымаецца?
– Прымаецца, – згадзіўся без усмешкі Мацвей, а мозг запрацаваў, падлічваючы: колькі ж гэта аддаваць, як атрымаецца толькі праз год?
– Тады распіску напішы, – ужо як аб самым простым сказаў Андрусь, нахіліўся, выцягнуў з тумбачкі папку: – Не думай, я ва ўсіх распіскі бяру, хто больш за 10 рублёў пазычае. Дысцыплінуе, ды і сам хоць помню: хто мне вінен, – рагатнуў ён. – Бачыш, якая картатэка сабралася? – ён раскрыў папку, прашалясцеў аркушамі. – Вось табе ўзор, папера, ручка…