Латышкевіч Маргарыта - Вараціш-гара

Маргарыта Латышкевіч

Вараціш-гара

Intermezzo

Ільга

Fuga a 2 voci.

Вараціш–гара

Аповесць

Гэта быў яблык.

Самы звычайны, падрумянены сонцам, наліўны, цяжкі, з кароткім сухім хвосцікам.

Спелы хрусткі яблык.

– Салодкі, быццам першае каханне, – сказала ёй старая гандлярка, ласкава ўсміхаючыся. Вецер трапаў гандлярчыну блакітную хустку, і колькі русявых пасмаў наліпла ёй на потны лоб, амаль бронзавы ад загару. Вакол светлых вачэй павуцінкамі пазначыліся дробныя смяшлівыя зморшчынкі, на белай кашулі, на хвартуху чырвоным і чорным ззяла вышыўка. Зоркі, і птушкі, і дрэвы, і кветкі прарастаюць адно з аднаго, змешваюцца, блытаюцца.

Блытаюцца – зусім як думкі.

Ільга ўважліва глядзела на яблык у сваёй руцэ, на самы звычайны надкушаны яблык, сакавіты, з пяшчотным мядовым духам. І ўвесь кірмаш, шумны, поўны руху, і колеру, і чалавечых галасоў, як бы выцвіў, як бы застыў.

– …быццам першае каханне!..

Яблык сапраўды быў салодкі, але Ільзе да горла падкаціла горыч – даўняя, палыновая, невыносная. Выплыла з глыбыні, ускіпела на павеках, балюча апякла шчокі. Здзіўленая Ільга ацірала горкія слёзы рукавом цяжкой аксамітнай сукні, а слёзы ўсё не сціхалі, ліліся шчодра, быццам назапашваліся ў ёй доўга–доўга, быццам стрымліваліся нечым, быццам застылі ў грудзях кавалкам лёду, а зараз расталі і лінулі вонкі, нястрымныя, як рака, што прабіла плаціну.

Слёзы лінулі, выліліся, вырваліся. Унутры засталася пустка, страшная, ледзяная, ад якой трывожна сціскала сэрца, ад якой ажываў неспакой. І птушкай білася ў галаве не думка нават, а яшчэ толькі цень думкі: нешта знікла. Нешта было – і прапала, сцерлася з памяці. І ад гэтага так балюча і страшна.

Колеры і гукі патроху вярталіся, ажывалі, а вось дзіўнае адчуванне страты не сыходзіла, горыч не ападала. Гандлярка яблыкамі, пабачыўшы Ільзіны слёзы, жахнулася і ажно змянілася з твару:

– А дзетачкі, а што ж гэта такое? Ці ж не салодка? Ці ж не смачна?..

За спінай у Ільгі вырасталі ўзброеныя княжыя воі – тая абавязковая ахова, без якой ёй цяпер анідзе ходу не было. І гандлярка, падобна, так захвалявалася, заклапацілася менавіта з гэтай прычыны.

– Смачна, – азвалася Ільга глуха. І яшчэ раз працерла твар рукавом, змушаючы сябе сціхнуць. Намацала ў паясным кашалі срэбную манету, кінула на прылавак. Гандлярка расплылася ва ўсмешцы, закланялася, прыціскаючы рукі да сэрца, заўсміхалася. Усмешка, праўда, было не такой, як раней, бо вочы засталіся напружанымі, заклапочанымі. Вочы ў яе болей не смяяліся.

Зрэшты, за апошнія два гады да такіх усмешак Ільга паспела звыкнуць.

Яна павольна пакрочыла далей. Грызла яблык, насцярожана прыслухоўваючыся да смаку, спрабуючы зразумець і, калі не ўспомніць, дык хоць здагадацца, чаму раптам навалілася скруха, і чула, як двое дружыннікаў цяжка крочаць за ёю. І вясёлы кірмашовы люд, зазірнуўшы ёй за спіну, рассыпаўся, расступаўся перад Ільгай, расцякаўся на дзве ручаіны. Да гэтай усеагульнай халаднаватай паважлівасці, мусіць, таксама трэба было б звыкнуць, але яна не магла. Іншым разам Ільга зазлавала б. але зараз куды больш важна было ўспомніць.

Успомніць, аднак, не атрымлівалася. У памяці зеўрала, патыхала зімовым холадам ледзяная пустка, быццам штосьці было бязлітасна выдрана з коранем, і гэтая пустка была вусцішнай безданню, зазірнеш – і галава закруціцца. Ільга хмурылася, кусала вусны, напружана ўспамінаючы. Не дамаглася анічога: бездань была неадольная. Адзінае, што было ясна, што адчувалася сэрцам: там, у прадонні памяці, хавалася, апроч усяго іншага, нешта нядобрае, нешта амаль непапраўнае.

А вакол быў кірмаш. Адзін з тых, шумных і тлумных, калі, ідучы праз натоўп і размаўляючы са спадарожнікам, не пачуеш ані яго, ані самога сябе. Калі вакол стракацяць стужкі і б’юць паветра, быццам птушыныя крылы, каляровыя сцяжкі, калі вакол кружэнне, і рух, і смех, і абрыўкі музыкі ды спеваў. У гэтым радасным кружэнні Ільга раптам адчула сябе чужой, пакінутай і самотнай, жудасна адной ды безабароннай, нягледзячы на ўзброеную ахову, і ледзьве зноўку не расплакалася.

Але стрымалася, сціснула зубы. Успомніла, што ўсё пачалося з яблыка – а значыць, запаветная выратавальная нітачка зараз у яе руцэ.

Яблыні раслі побач з хатай, дзе яна нарадзілася і вырасла. Цвілі белай завеяй штовясну, спелі чырвонашчокія яблыкі пад восень. Але ані той хаты, ані тых яблыняў зараз не засталося: усё згарэла, усё развеялася попелам у адну страшную ноч. Ільга добра памятала і полымя з неба, і цень на зямлі, што быў цямнейшы за саму ноч, і людскія крыкі, жах і смерць вакол. Але тых мёртвых і тыя страты яна ўжо аплакала, папялішча зарасло травою, і зараз туды нават вярнулася колькі сямей з былых Лыцавічаў, разбураных цмокам. Ільзе вяртацца не было куды, і два гады таму яна засталася ў Вугерцы, пры княжым двары.

Ільга прыпынілася. Тут, за шатрамі гандляроў, паставілі доўгія лавы, і на лавах ужо цясніліся дзеці. А па–над белымі, русымі, рудымі галовамі ледзь відно было сіні выцерты плашч ды нязграбны вастраверхі капялюш. Дзіцячыя галовы, быццам сланечнікі за сонцам, паварочваліся, прагна лавілі кожны рух, кожнае слова. Бледны падлетак у двухколерным камзоле прабіраўся між лаваў са слухачамі, збіраў медзякі ў рэшата. Ільга таропка ўкінула і сваю манетку.

Словы падалі з белай даўжэзнай барады, з–пад доўгага кручкаватага носа, аздабляліся ўсплёскамі гусляў, калі на струны апускалася высахлая старэчая далонь. Словы былі адмысловыя, складаліся ў казку пра цмока ды князёўну. Праўда, гэтую князёўну ніхто не ратаваў: перад тым як зажыць доўга і шчасліва, цмока яна перамагала сама, але дзецям, здаецца, так нават болей падабалася.

Зрэшты, так і было. Ільга сапраўды перамагла таго цмока. Праўда, Ільга не была князёўнай – але ў казках, здаецца, ёсць такая завядзёнка.

– Не–князёўна, – прамармытала Ільга. У гэтым слове, як і ў яблыку, таксама хавалася амаль нябачная нітачка памяці. Таму, згледзеўшы вольнае месца, Ільга прысела побач з чародкай дзяцей. Глядзела на старога гусляра, падпіраючы падбароддзе рукою, слухала ўважліва, хаця гэтую казку чула ўжо, можа, добрую тысячу разоў, бо і казка была, уласна кажучы, пра яе. Словы супакойвалі, спавівалі ласкава і надзейна, утваралі вакол Ільгі надзейнае абарончае кола. Усё так і было: яна рушыла па лясной дарозе за крыважэрнай пачварай, высачыла яе ў бярлогу і разам з вугеркаўскай дружынай і Дубынічам, княжым братам, забіла цмока на Калінавым мосце. Так усё і было, і іначай быць, вядома, не магло.

І ўсё–ткі прагал ў памяці не даваў спакою. Аднойчы адчуўшы перарванасць успамінаў, Ільга ўвесь час вярталася і вярталася да гэтай бездані, як дзеці, у якіх нядаўна выпаў зуб, увесь час спрабуюць нязвыклую пустку языком. І таму, як толькі аповед скончыўся і маленькія слухачы пачалі разбягацца, яна падышла да гусляра, згорбленага і высахлага, і спытала, быццам бы той мог нешта ведаць:

– А гэта ж усё… праўда?

Стары падняў на яе твар са сляпымі вачыма, зацягнутымі бельмамі, пажаваў вуснамі. Змрочны падлетак у залатаным двухколерным камзоле, мабыць, памочнік сляпога музыкі ці яго вучань, змерыў Ільгу позіркам і непаразумела прыўзняў бровы: мабыць, пазнаў і здзівіўся, чаму яна пытаецца пра саму сябе.