8
Глядзець праўдзе ў вочы
Яна ляжыць, як выпатрашаны патолагаанатамам труп. Жыццё-якое-яно-ёсць бязлітасна глядзіць ёй у твар вокам халоднага світання, ад гэтага позірку яна скурчваецца і камянее. Каб уратавацца, трэба шыць новую ляльку з ануч ці, прынамсі, стрэсці пыл з ранейшай. Гэта лёгка: Бык, міф пра боскае паходжанне Якога не развеяны (гэткі Зеўс у камуфляжы), нападпітку яшчэ не раз будзе захаджваць да яе ад сваёй буфетчыцы – так сабака на шпацыры, імкнучыся да новых рубяжоў, ніколі не абміне даўно аблюбаваны ім кут. Але ўмоўны рэфлекс нават у свяшчэннай жывёлы паступова слабее. У дарэмным чаканні каханка Юля не паднімаецца з ложка да абеда – не таму, што хоча спаць, а таму, што не бачыць сэнсу прачынацца. Яна ляжыць тварам да сцяны, ляжыць нерухома, як лялька з ануч. Раней яна любіла вязанне; клубок воўны (альбо пража з крапівы, сарванай апоўначы голымі рукамі, усё роўна) у цяжкую хвіліну, гэта даказана, можа стаць ніт-каю Арыядны, якая выратоўвае жанчыну ад сябе самой, – а хіба ёсць больш заблытаны лабірынт на свеце? Але зараз Юлі гэта не дапамагае. Як матчына ўлонне, яе агортвае боль. Нібыта немаўля ў чэраве вагітнай, яна спачывае ў сваім смутку. І я, нарэшце, пачынаю разумець нешта важнае для майго расповеду: бяда ў тым, што мая гераіня не можа глядзець праўдзе ў вочы. У кароткія моманты ацверазення ў Юлі не хапае смеласці зірнуць у твар рэчаіснасці, гэтай Медузе Гаргоне. Зрэшты, у гэтым яна падобная да большасці людзей.
Старажытныя грэкі лічылі, што сам позірк Гаргоны ператварае чалавека ў камень. Але цалкам мажліва, што гэты позірк, наадва-рот, абуджае – прымушае ахвяру ўбачыць жыццё-якое-яно-ёсць, а менавіта гэтага чалавек пазбягае, колькі можа. Людзі зусім не жадаюць ведаць праўду пра сябе, яны не ў стане глядзець на сваё пустое, убогае існаванне, і таму з ахвотаю выдумляюць саміх сябе ды іншых. Зведаўшы ісціну, няшчасны, які дагэтуль больш ці менш салодка спаў, больш не здолее заснуць. Цяпер яму застаецца адно: хутчэй праваліцца ў тупое забыццё без сноў – па сутнасці, стаць каменем. Рэдкія чалавечыя істоты могуць трываць рэчаіснасць, не скамянеўшы. Юлечка да іх не належыць. Ліхаманкава цягнецца яна па новую порцыю любоўнага зелля – інакш манатоннасць існавання ў гарадку проста невыносная.
Вось чаму правінцыя з’яўляецца месцам самага адчайнага дыянісійства. Бога ап’янення шануюць тут вышэй за ўсіх іншых багоў – зямных і нябесных. У той час як мужчыны аддаюць перавагу вінаграднай лазе, жанчыны ператвараюцца ў менад, што ашалелым гуртом бягуць за дарыльшчыкам ілюзій. Абы толькі ўцячы – ах, хаця б на хвілінку! – ад позірку Гаргоны. Ды і чым было б іх жыццё, не расквечвай яны яго гэтай старажытнай гульнёй? Юля ў гэтым натоўпе тых, хто прагне забыцця, – першая. Самнамбулічна задраўшы галаву і заплюшчыўшы вочы, яна танчыць свой экстатычны танец. Напэўна, іншага ёй не дадзена, пакуль смерць сваім манаршым указам не вызваліць яе ад абавязку быць першапраходцам terra incognita яе «я», гэтай Ямерыкі, якую ніводны Калумб чамусьці не спяшаецца даследаваць. Яна імкнецца адкрыць гэты багаты ды квітнеючы мацярык – сябе – у мужчынах, але штораз знаходзіць адно голую камяністую выспу, нікім не населеную. І тады Менада ператвараецца ў Параненае Сэрца, потым у Пакінутае Дзіцянё – маленькую рыбку, што плёскаецца ў каляплодных водах любоўнае пакуты, пакуль яе не падчэпіць на кручок ды не выцягне новы Рыбак. Як казачны герой, уцякаючы ад пачвар, становіцца то воўкам, то шчупаком, мая гераіня прымае розныя абліччы, абы толькі збегчы ад нудоты правінцыйнага жыцця. Падсвядома яна імкнецца вярнуцца ў матчын жывоцік – настолькі няўтульна ёй тут. Калі б псіхааналіз пранік у родныя пенаты, і Юля апынулася на прыёме ў яго дыпламаванага прадстаўніка, доктар, верагодна, пацвердзіў бы маю здагадку, канстатаваўшы: пацыентка драпіруецца ў шчыльны кокан самападману, які імітуе матку.
9
Дый Галіна Іларыёнаўна памятае, як яе дзіцятка супраціўлялася з’яўленню на свет. Белыя халаты не маглі прымусіць гэтае немаўля пакінуць сваю ўтульную схованку, пакуль шматвопытная акушэрка з прыёмнага пакоя, зазірнуўшы ў радзільную залу пасля начнога дзяжурства і абдаўшы парадзіху пахам зусім не амброзіі, не налягла ўсёй сваёй немаленькай вагой на локаць, якім прыціснула жывот Галіны Іларыёнаўны («Ну што, тваю маць, разляглася тут, карова?!»), – і Юлечка імгненна выскачыла вонкі.
На шчасце, прырода не ведае выпадкаў зваротнага развіцця дарослай істоты ў эмбрыён. Дый маці, думаю, не ўзрадавалася б такой перспектыве. Яна даўно не адгукаецца любоўю на якія б там ні было праявы жыцця. Яе адказам свету стала нянавісць: да равесніц-пенсіянерак, іх азызлых мужыкоў, але асабліва – да маладых жанчын, у якіх, як кажуць, усё яшчэ наперадзе. Гледзячы на сваіх пабляклых таварышак па хімкамбінату, Галіна Іларыёнаўна прыбадзёрылася. Усё жыццё яна каўтала галодную сліну зайздрасці, з нізка апушчанай галавой несла сваю адзіноту, як сорам, – і вось настаў яе час! У маладосці былі мужчыны, яны чагосьці патрабавалі, потым сыходзілі, адзін з іх пакінуў пасля сябе дзіцёнка, потым дзіцёнак чагосьці патрабаваў (па сутнасці, няшмат – каструлю супу на тыдзень ды школьнай формы навыраст); даводзілася хадзіць на завод, сядзець у куце за шафай пад абадраным календаром з вечна юнай заразай-японкай ды шчоўкаць на лічыльніках-кругляшах, скідвацца на юбілеі ды пахаванні, бегаць на сходкі… Там, у гэтым куце, прайшло трыццаць сем год яе жыцця. За гэты час узнікалі ды рушыліся дзяржавы, а ў яе свеце змянілася адно: замест драўляных лічыльнікаў з’явіўся калькулятар. Да наступнай стадыі прагрэсу – камп’ютара – яна не дасядзела: грымнула пенсія.
Стаўшы пенсіянеркай, з кожным днём Галіна Іларыёнаўна нібыта маладзее. Пры гэтым штосьці анамальнае адбываецца з яе мазгамі: яна адчувае сябе ўсё больш шчаслівай. Вось яна набірае нумар былой таварышкі па службе, у якой мужык ляжыць з інсуль-там. Звоніць нібыта падтрымаць, а насамрэч – каб забяспечыць сабе прыток гармонаў радасці, эндарфінаў. Прастадушная сяб-роўка выплаквае ёй сваё гора. Галіна Іларыёнаўна спагадліва вохкае, трыумфуючы. Дык гэта тая сяброўка, якая ў маладосці вось з гэтым самым мужыком на ўласным «Масквічы» ад’язджала кожнае лета на поўдзень, і вярталася з адпачынку папрыгажэлая, з палымнеючымі радасцю вачыма! Тая самая! Але мінулае развеялася, як дым, а зараз, калі ласка, ёсць іншае: калода, якая робіць пад сябе, смурод звярынца. Цяпер у Галіны Іларыёнаўны ўвесь дзень будзе цудоўны настрой. Бачыць, як дрэнна іншым, – вось яна, адзіная надзейная крыніца шчасця ў гэтым свеце, кры-ніца, якая ніколі не вычарпаецца. Для гэтага шчасця заўжды знойдуцца падставы, яго не адбяруць, як мужчына калісьці, сыходзячы, адбіраў у яе сваё цела, а разам з ім – і сэнс жыцця, таму дык і радасць валодання каханкам ніколі не бывала поўнай, яе праядаў чарвяк страху: Галіна Іларыёнаўна баялася страціць мужчыну, яна ўсмоктвалася ў яго, старалася ўвабраць у сябе і там, у патаемнай глыбіні, пахаваць альбо ператварыць у зародак, але мужчына не хацеў быць пахаваным у яе ўлонні, ён уцякаў, заўжды ўцякаў, і яна заставалася адна – як цяпер. Але цяпер у яе, прынамсі, ёсць суцяшэнне: больш спрытныя таварышкі нічога не выйгралі.
У тых, каму яна некалі шалёна зайздросціла, мужыкі п’юць, хварэюць або ўжо ляжаць на могілках, унукі-наркаманы крадуць пенсійныя грошы. У яе няма ўнукаў, затое ёсць тэлевізар. Ён не патрабуе ежы ды лекаў, за ім не трэба выносіць гаршкі ды мыць штаны, ён не запускае клюшню ў яе кашалёк. Галіна Іларыёнаўна вельмі любіць фільмы з ўдзелам артысткі Федасеевай-Шукшыной, на якую, кажуць, яна была падобная ў маладосці. Ёй досыць кампаніі тэлевізара, яна не хоча мець у доме нават сабаку. Жывое заўжды гадзіць. Цяпер яна ненавідзіць жывое, бо калісьці занадта прагла яго, але яе жарсць засталася непадзеленай. Пакрыўджаная, яна парвала сувязі са светам жывых. Не, хвіліначку – засталася дачка. Яна, маці, прысвяціла маладосць гэтай няўдзячнай істоце! Яна і зараз пра яе клапоціцца, нават наведвае ў інтэрнаце, то цыбуліну прынясе, то хвосцік моркаўкі. Ніхто не скажа, што яна дрэнна выканала свой матчын абавязак. Хаця магла б, чаго там мянціць, зрабіць аборт, ніхто б яе не асудзіў. Хто ведае, як склаўся б тады яе лёс? Цалкам мажліва, што яна стала б зоркай, як тая Федасеева-Шукшына!