Я ляжаў, раскінуўшы рукі і закінуўшы нага за нагу, як распяты Хрыстос, і плакаў. Слёзы каціліся так хутка і былі такімі вялікімі, што ў мяне мільганула думка наконт прэса, які вырабляў гэтыя слёзы. Ён перавыконваў план, таму што плакаў я вельмі рэдка. І тое, плакаў не я, а гарэлка.
Смех у вушах знік, фізіяномія Мініча – таксама. У кватэры было ціха, як у магіле. Я прыслухоўваўся да цішыні, ні пра што не думаючы. Думаць было позна. Раптам цішыню перарэзаў, бы дарогу – слуп святла, дзвярны званок. Я кумільгом кінуўся да дзвярэй, на хаду зашпільваючы джынсы. Я быў упэўнены, што вярнулася Насця. Вядома, яна злавала на мяне, крыўдавала, дзьмулася, але ненадоўга, яна даруе мне, як толькі я ўсё растлумачу… Але то была не Насця.
Не паспеў я адчыніць дзверы, як мая сківіца сустрэлася з каменным кулаком. Я адляцеў назад, моцна выцягся спінай аб вушак і аб’ехаў на падлогу. Не зачыняючы за сабой дзвярэй, у прыхожую зайшоў Мініч. Ён святкаваў перамогу, я быў бездапаможны супраць яго, не мог нават абараняцца, але толькі таму, што ўсё яшчэ быў п’яны, да таго ж выдахся, пакуль тузаўся з Насцяй.
Мініч адчуваў сябе тэрмінатарам, не слабей, гэтакі сур’ёзны мужчына. Ён падняў мяне за валасы і стукнуў тварам аб дзверы туалета. Я заліўся крывёю. Пару разоў па маім твары яшчэ праехаліся яго боты. Затым Мініч паставіў мяне на ногі, якія ледзь утрымлівалі маю вагу, шыя ўвогуле не трымала галаву, якая матлялася як на шарнірах.
Мініч скрывіўся. Ён запэцкаў рукі маёй крывёй. Але размахнуўся і моцна садануў мне ў жывот. Я сагнуўся ў тры пагібелі, выхаркваючы разам з крывёю вантробы. Мяне пачало ванітаваць, галава закружылася.
Мініч пагардліва абцёр рукі аб маю куртку (Насця выбегла, відаць, забраўшы ўсе свае рэчы), што вісела на вешалцы, плюнуў на мяне і ціха пакінуў кватэру, асцярожна зачыніўшы дзверы. Ён быў дужэйшы за мяне і шырэйшы ў плячах, але дай толькі тэрмін… Ён помсціў мне за Насцю, якая пажалілася яму. Вядома, да каго ёй яшчэ звяртацца, як не да Мініча, любімага, па ўсім відаць, выкладчыка і не толькі. Але мы пагаворым яшчэ… Я з цяжкасцю ўжо валодаў сабой. Падзеі сённяшняга дня цаглінамі клаліся на плечы і з грукатам апускаліся на галаву, якая трашчала, як спелы гарбуз.
Я страціў прытомнасць.
7
«Ноч апусцілася сцяной. Я адчуваў сябе ваўком, загнаным у пастку. Хутчэй, ваўчанём ці, лепей, шчанём, таму што забраўся ў сабачую будку, хаваючыся ад немцаў і паліцаяў, якія лавілі габрэяў. Я ўжо ведаў, – калі трапіш на вочы фашыстам, яшчэ горай, «бобікам», – дабра не чакай. Усіх, каго я ведаў: і дзядзьку Мойшу, і цётку Сару, і іх дачок Марыю і Хрысцю, і бацькінага брата Абрама, які пісаў харошыя вершы і дапамагаў мне ў складанні, – я не бачыў з мінулага лета. Іх, таксама, як і цяпер, уначы выгналі з уласных дамоў, загадалі ўзяць самае неабходнае і некуды павялі. Праз некаторы час у мястэчку пайшлі чуткі, што іх пастралялі. Бацька хаваў ад мяне праўду, але я ўжо не маленькі і сам разумеў, што немцы за нешта ненавідзяць габрэяў і знішчаюць усіх. Бацьку яны закалолі штыкамі. Ён паспеў перакінуць мяне цераз плот на суседскі гарод і загадаў бегчы, ратавацца. Але ж там, з бацькам, засталіся маці і цяжарная сястра Міра. Я яшчэ прыслухоўваўся да гукаў, што даносіліся з нашага двара, і нячутна плакаў. Слёзы каціліся самі па сабе, і далоні пераўтвараліся ў кулакі таксама міжволі, але нічым дапамагчы родным я не мог. А пасля ўсё скончылася. Крыкі і брудную лаянку заглушыў шум матора грузавіка, які паглынуў іх, нібыта ежу, не разжаваўшы як след.
І тады я пабег. Ажно вецер свістаў увушшу. Я шукаў, бегучы, схованку, але вочы ні за што не чапляліся. Толькі ў адным з пустых двароў, ці то мне проста падалося, я заўважыў сабачую будку. Сабак увогуле ва ўсёй акрузе не было, іх пастралялі немцы. Можа, мяне не знойдуць… Мяне калаціла, як у ліхаманцы, ад страху перажытага і страху за будучае, пра каторае я і думаць не хацеў, ды думкі пчаліным роем кружлялі ў галаве, бо я хацеў жыць, занадта ж малады, каб памерці.
А можа, мяне калаціла ад холаду? На дварэ стаяў студзень, а ўва што я паспеў апрануцца? Ватоўка і кажух, як віселі, так і засталіся вісець на вешалцы ў верандзе. Добра яшчэ, што паспеў улезці ў кірзавыя боты, але на босую нагу, і ногі зараз мерзлі, і сам я мерз у адным споднім, толькі сэрца тахкала, як заведзенае. Я баяўся, каб яно не зазвінела, як будзільнік. Тады мне канец. Я схапіўся аберуч за сэрца, сціскаючы яго, каб яно перастала так шалёна грукацець, бо магло, як тая міна, узарвацца… І тут я пачуў крокі і галасы, што належалі, няйначай, паліцаям. Яны проста праходзілі міма, ды раптам спыніліся ля майго схову; я затаіў дыханне, стараючыся не дыхаць, аднак у мяне нічога не атрымоўвалася. «Бобікі» закурылі, абмяркоўваючы сённяшнюю аблаву і пазіраючы на хату, у якой, па ўсім відаць, яшчэ не паспелі «пагаспадарыць».
Я чыхнуў. Два разы запар.
Паліцаі насцярожыліся, наблізіліся да будкі. Я спадзяваўся, што яны не пачуюць, але… мой позірк сустрэўся з позіркам аднаго з «бобікаў». У апошнюю секунду я дзіка закрычаў, у сваю чаргу, закрычалі і «бобікі», выцягваючы мяне са схову.
– Юдын? – невядома адкуль узяўся даўганогі немец з вялікім носам, як у Бураціна.
– Юдын, пан афіцэр, юдын, – зларадна ашчэрыўся паліцай, які выцягваў мяне з будкі. – Шчанём прытварыўся.
Далей нейкі туман і каша ў галаве, хаця мяне не білі. Рэзкасць відарысу праявілася тады, калі я ўжо быў у камендатуры і стаяў перад нейкім дзядзькам у бальнічным халаце абсалютна голы. Лысы чэрап дзядзькі блішчэў, як добра памытая каструля, акуляры на мясістым носе і шчокі, як кісель, выклікалі агіду, а ён мяне лапаў сваімі тоўстымі пальцамі з абгрызенымі пазногцямі, нібы дзяўчыну, дыхаючы ў твар перагарам.
Я стаяў нерухома. Бегалі толькі вочы ў надзеі адшукаць паратунак, але ніводзін вугал і не патыхаў ім. Дзядзька пачынаў цяжка дыхаць, калі кранаўся мяне, я міжволі адхіснуўся. Тады ён пільна паглядзеў у мае вочы, абдзёрнуў халат і сеў за стол; узброіўся самапіскай і нейкім бланкам. Размаўляў са мной па-руску, і я ўпэўніўся, што да немцаў, як арыец, не мае ніякага дачынення. Ён такі ж паслугач, як і «бобікі».
– Імя! – вымавіў ён і ўтаропіўся на мяне.
– Адам, – прамовіў я.
– Прозвішча! – ужо не адрываўся ён ад папер.
– Адам, – зноў прамовіў я.
– Прозвішча, а не імя.
– Адам, – спалохаўся я грубага крыку дзядзькі.
– От бесталач, – рассмяяўся ён. – А яшчэ кажуць, што габрэі – разумны народ.
– Я не габрэй, – запярэчыў я.
– А хто ж ты? У цябе на ілбе напісана твая нацыянальнасць!
– Я не габрэй, – стаяў я на сваім.
– Упарты ты чалавек, – відаць, расчаравана ўздыхнуў дзядзька. – Добра, – нібыта пагадзіўся са мной, – так і напішам, што не габрэй.
Ён нешта чыркануў на бланку, пасля зноў спытаўся:
– Год нараджэння?
– 1927-ы.
– У школе вучыўся?
– Так.
– Добра, – адклаў дзядзька выкарыстаны бланк да стосу іншых, падняўся з-за стала і схаваўся за заслонай. Праз колькі хвілін ён выйшаў з ворахам нейкай адзежы ў руках. Працягнуў мне. Прызнацца, я ўжо змерз стаяць голым і быў бы рады любой апратцы, але, як толькі я разгледзеў, што мне даў дзядзька, зачыніўшы ў нейкім невялікім пакойчыку з ложкам, сталом і цяжкай драўлянай шафай, я спалохаўся і адкінуў прэч ад сябе, нібы апёкся агнём, шаўковую жаночую бялізну. Можа, ён памыліўся? Узяў не з той шуфлядкі? Пераблытаў? Не паспеў я так падумаць, як зайшоў дзядзька.
– Ты яшчэ не апрануўся? – здзіўлена зірнуў на мяне.
– Прабачце, – вымавіў я, – але я не дзяўчына, а адзежа, якую вы мне далі – жаночая…
– Бач, які пераборлівы, – незалюбіў дзядзька. – Зараз ідзе вайна, і ты павінен дзякаваць нямецкаму ўраду, што ён выдзеліў табе хоць гэта. Ды што гэта? Гэта ж шоўк, разумееш, дурында ты малая, вопратка каралёў! Апранайся і не дуры галавы!
Што мне заставалася рабіць? Як толькі я апрануўся, дзядзька раптам паваліў мяне на ложак, дыхаючы перагарам і цалуючы. Цяпер я зразумеў усё, але абараняцца ён мне не дазволіў, заламаўшы рукі.