– Не было нікога ў Дабрацічах, хто б раней за яе ўставаў.
– Мой бацька расказваў, што яна адзіная з жанчынаў магла ўпраўляцца на жняярцы.
– А як яна білася з аграномам?
– А як павесіла шалёнага ката?
– І тапіла кацянятаў, і ганяла сабак, і біла дзяцей, што лазілі ў садок…
– Хто разумее бабулю, той разумее ўсё, – сказала Улянка.
– Якія незвычайныя словы, – заўважыў Валік.
– Гэта не мае, – азвалася Улянка.
– А твой, казалі, падаўся ў выбары? – павярнуўся да мяне Толік. – Рызыкоўны. Дык ты, мусіць, зараз паедзеш у Менск, дапамагаць?
З’ехаць у Менск? Такая думка дасюль мне не прыходзіла. Антон мяне не кліча, а самой напрошвацца… Тут застаецца бабіна хата, бабін сад, бабіна гаспадарка… Я іх не кіну. Адчуваю, што маю абавязак давесці іх да ладу. Адчуваю, што мушу разабрацца з тайнай бабулінай смерці – тут у Дабрацічах, дзе ўсё і адбылося.
Я паглядзела на сястру і пабачыла, што яна мяне разумее.
Пасля другой сястра коратка расказала хлопцам, што бабуля памерла праз тое, што нехта з невядомых прычынаў падсыпаў у каву кардыёстымфортэ.
– Няясна, навошта канкрэтна, для каго, – сказала сястра. – У такой дозе гэта атрута і для Алкі, і для мяне – для любога, у каго слабае сэрца. Але ўдарыла па бабе.
Насычаны гарэлкай Толік, ды пасля другой, не вельмі паверыў:
– Ого! Дык гэта ж дэтэктыў! «Забойства ў Дабрацічах», 1-я і 2-я серыі.
Ніхто не падтрымаў няўдалы жарт.
– У міліцыю трэба паведаміць, – прапанаваў Валік.
Мы з Улянкай пераглянуліся. У міліцыю? Што яны могуць зрабіць у той міліцыі? Калі і завядуць справу па спробе забойства, то будуць млява адпрацоўваць заробак, а праз нейкі час закрыюць справу праз недахоп доказаў… Каму памагла міліцыя? Ці ёсць наогул такія людзі, за выключэннем як у дэтэктывах, што круцяцца штовечар на расейскіх каналах?
– Не, міліцыю мы нагружаць не будзем, – пахітала галавой Улянка. – Там у іх іншых справаў хапае.
– Правільна! Нашто нам міліцыя? Самі разбярэмся! – у Толіку бушаваў энтузіязм алкаголіка, і Валік супрацьпаставіў яму скептыцызм здаровага брыгадзіра:
– Як?
– Трэба думаць! Трэба шукаць, каму выгадная смерць!
– Чыя? Бабы?
– І яе, і цябе, і цябе, – Толік падбароддзем паказаў на мяне і Улянку, якая ў гэты час адышла ад стала і села на канапу. – Трэба напісаць спіс тых, каму вы можаце перашкаджаць у нечым.
– А можа гэта ўжо… – пачаў быў Валік і сціх. – А што то была за кава?
– Звычайная кава, – адазвалася я. – «Якабс», «Крёнунг». Я яе часта купляю. Пачак быў пачаты, я некалькі разоў ім карысталася.
– А калі апошні раз?
– Дык вось не памятаю! Ужо думала, але не магу ўспомніць! За ўсімі гэтымі падзеямі выветрылася з галавы. Я ж часта каву п’ю. Мо ў той дзень зранку? Ці пазатым вечарам? Памятаю, Мішык да мяне заходзіў на тым тыдні, яго частавала, але, канечне, пасля гэтага яшчэ піла…
– Трэба шукаць матыў, – настойваў на сваім Толік.
– Ага, а потым высвятляецца, што забойца – акурат той адзіны, у каго матыву якраз і не было, – заўважыў Валік.
– Але ж трэба з чагосьці пачаць!
– Як бы там ні было, варта звярнуцца ў міліцыю. І павыкідайце, калі ласка, тыя прадукты, што былі ў вас адкрытыя, купіце новыя, – гэта не будзе лішнім у любым выпадку, – заўважыў Валік.
– Паслухайце, – нейкім змененым голасам раптам перабіла яго Улянка. – Паслухай, Алка, ты ведаеш, што ў цябе тут?
За размовай Улянка адрухова ўзяла са століка ля канапы адну з наваленых там тэчак і пачала рассеяна гартаць. Цяпер, трымаючы разгорнутую тэчку на каленях, яна глядзела на мяне з нейкім дзіўным выразам твару.
– Дык ты ведаеш, што ў цябе тут?
– Бадай ці не! Гэта дакументы з архіва, я збіралася з імі працаваць.
– А ты іх хоць праглядала?
– Не было калі. А што?
– Вось слухайце, – і Улянка павольна, каб мы лепш разумелі, пачала чытаць; дзіўныя словы асабліва гучалі ў цішыні вечара.
– «Протэстацыя месцича львовского пана Хрыстофа Сторымовича, цехмистра злотников, на пана Бартоша Костомлоцкого об нападе, обранене и уближене. Одбывалося в городе Берестью Великого княства Литовского дня 28 месяца Липца году господнего 1650. Перед нами, бурмистрами, райцами и лавниками, того дню на справах судовых в ратушу берестейском будучыми, изусно оповедал и скардзил мешчанин места его королевской милости Львовского цехмистр злотников Хрыстоф Сторымович пан Трызна на земянина воеводства Берестейского его милость пана Бартоша Костомлоцкого, господаря Костомлот и земель прилеглых, о том, што ж деи сего року месяца Липца 26 дня, пан Хрыстоф Сторымович, яко чоловек спокойный и никому ни в чом невинный и покоем права посполитого обварований жадной прыкрости и обельги, по своих справах был на реце Бугу, правым берегом шол, шукаючы певны пакунек, схованый там его отцом, паном Сторымой Трызной, гды пан Бартош Костомлоцкий нагле вкупе зе свыми холопами напал, и крваве пана Хрыстофа и бывших с ним людзи обранил и зранил, и прыгрозил забити, и крычал, же не дозволит прывлащать скарб, ктуры ведлуг праву посполитому належіт пану Бартошу Костомлоцкому, поневаж в ему належней земли ест схованы. На то пан Хрыстоф одпорал, же шукает не скарб, тылько певный пакунек небощыка свого отца, и показал таку цедулу, також тестамент пана свого отца, ктуры отец тему 2 лета назад вертался з Берестья до места Львовскего водой Бугом и коло млыну Костомлоцкага нападлы окрутныя апостаты гвалтовники, и имали все майно и забияли люди, аже вратунку не было, ино пред смертью пан Сторыма Трызна поспел заховати лар з клейнотами, ктуры мел з собой, в певнем месцы, и написал цедулу, ктуру цедулу слуга верный до Львува доставил и пану Христофу передал. Пан Бартош шаблею грозил, и бранился непотребно, ибо бысть упоен владою, а холопы киями и ланцухами, прымусили пана Хрыстофа цедулу отдати, а в той цедуле показано, где належит шукати лар з клейнотами. То пан Хрыстоф Сторымович Трызна досведчал, же ест наступца свого отца и просит панув бурмистров, радцев и лавников рачити прымусити пана Костомлоцкого повернуть цедулу и штраф поменёному Костомлоцкому присудити, а маючы в том великий жаль и крывду немалую, і хотячы з тым паном Костомлоцким у суду належного правне поступовати, просил, иж бы тое оповеданье и жалоба была до книг меских берестейских записана. Што ест записано».
Я перавяла дыханне і зірнула на хлопцаў. Валік мройна пасміхаўся, у Толіка блішчэлі вочы, а ўсмешка стала больш акрэсленай і шырокай. Прапалі без следу гэтыя пяцьдзясят гадоў, прапалі і калгас, і ТАА «Агравіталіка+», і нэндза, і клопат, не было ні абседжаных дачнікамі прыгоркаў, ні зялёных рапух у тэлевізары – тут сядзелі дзеці Дабрацічаў, і жыццё было наперадзе, а зямля ў гэты час стала празрыстай, як шкло, і адкрыліся скарбы – і не толькі кляйноты львоўскага ювеліра… Улянка глядзела на нас насмешліва – але відно было, што і яна, гісторык, якому не ў навінку трымаць у руках старажытныя паперы, уражаная.
– Ну як, усё зразумелі? – спыталася яна.
– Што ж тут не зразумець, – Толік шумна ўздыхнуў. – Нейкі ювелір плыў Бугам, на яго напалі бандыты…
– Рэкеціры, – удакладніў Валік.
– Ага, рэкеціры, а ён перад смерцю схітрыўся схаваць лар з каштоўнасцямі ды яшчэ перадаць сыну цыдулу… Запіску, значыцца, дзе той лар шукаць… А далей што было? Аддаў той пан Кастамалоцкі цыдулу? І што са скарбам?
– Тут больш нічога, здаецца, няма. Далей ідуць іншыя акты.
– І ўсё гэта адбывалася вось тут, паблізу! Не верыцца.
– А што ж ты думаў, што тут людзі не жылі? Не елі, не пілі, грошы не зараблялі?
– Цікавая ж твая работа, Алка! Гэта не на трактары гной вывозіць.
– Ды якая яна мая! Калі б Улянка не пачала праглядаць папкі, я б іх так нечытанымі назад і аддала.
Я зусім, трэба прызнацца, забыла пра дакументы з архіва!
Перад тым як паехаць з Менска, я спрабавала знайсці работу – і лепш па спецыяльнасці, чым на Камароўцы гандляваць алеем – і звярталася дзеля гэтага да знаёмых. Вольга Бабкова,[10] задумаўшыся на хвіліну, сказала гэтым сваім голасам, у якім, за закрытымі аканіцамі, напэўна, жыве Вользіна душа: