– Ээ, таптаһыы диэн… туох таптаһыыта баар буолуон сөбүй? Биһиги ааппыт эрэ эрдии-ойохтуу… Мин эйиэхэ букатын туора киһибин: мин буоллаҕына бастыҥ сылгыһыппын, маанытык үөскээбит киһибин, эн буоллаххына хотон киһитэҕин, ол кэлэн хайдах сатанан, ханнык эмэ паараҕа дылы, – дии-дии, сылгыһыт ытыһын имэриннэ.
– Оттон… син бэргэһэлэммиппит буолбат дуо?
– «Бэргэһэ» буолаахтаан. Ол Өндүрүүс оҕонньор мээлэ холбооттоон кэбиспитэ диэн…
Им-ньим, саҥата суох ах баран олордулар.
Нөҥүө тыа быыһынан сылгылар сырсан ааһаллар, ону Хабырыыс сүтэриэр диэри көрөн олорон баран: «Хамнаһыҥ төһөнүй?» – диэн ыйытта.
– Төгүрүк сылга үс солкуобай, – диэтэ аат эрэ харата Өкүлүүн. Эмиэ балай эрэ саҥата суох олорбохтоотулар. Өкүлүүн улам-улам санаата түһэн барда, кистээн ытыы-ытыы, сиэрпэтин уһугунан сири хаһа-хаһа, ыйытта:
– Хотунун кытта үчүгэйдии буолбут дииллэр ээ дьон. Ол кырдьык дуо?.. Тоҕо саҥарбаккын? Ол аата кырдьык буоллаҕа дии.
– Чэ, баҕар, кырдьык да буоллун. Оҥорууҥ оннук эбит… Бэйэҥ хотонуҥ иһигэр, сааххын күрдьэ-күрдьэ, ытыы сылдьаахтаа. Миигин букатын санаама даҕаны. Бэйи, аны манна олорон хаалаары гынным, – диэн баран, Хабырыыс атын холунун чиҥэттэ.
Өкүлүүн эмиэ турда.
– Оттон миэхэ хаһан эмэ таарыйыаҥ суоҕа дуо?
– Наадам суох, сылдьыам суоҕа… Чэ быраһаай!.. – атын чэпчэки баҕайытык мииннэ уонна, чыпчырыйа түһэн баран, дэйбииринэн даллах гынна. Ат мииммитигэр бастаан ынчыктаата, онтон тыбыыран баран, аргыый айаннаан либийэн барда…
Өкүлүүн хам-бааччы туран киһи хайдах миинэрин, барарын, илиитэ-атаҕа хамсыырын барытын, улам сүрэҕэ ньүөлүйэн бара-бара, көрөн турда. Кини саһархай хараҕа ала-бааччы кутурҕан туманынан туолла… Хабырыыс биирдэ эрэ эргиллэн көрдө уонна суол устун тиһигин быспакка айанната турда.
Өкүлүүн дөксө ордук кубарыйда уонна, толоон ортотугар турар эргэ өтөх баҕанатын курдук, соҕотоҕун туран хаалла. Кини Хабырыыһы хас илиитэ хамсыырын, атын кутуруга сиппирдиирин букатын ыраатыар диэри хараҕын араарбакка одуулуу турда.
Онтон сылгыһыт, сиидэс ырбаахыта мас быыһынан элэҥнээмэхтээн баран, тыа иһигэр киирэн, көстүбэт буолан хаалла.
– Барда, – диэтэ Өкүлүүн, хараҕын уута иэдэһин устун мөлбөрүс гынна уонна, аны сатаатар биирдэ көрөн хаалаары, бүтэй үрдүгэр ытынна…
Ороһустуба киэһэ
(Былыргы олохтон этюд)
Түҥ түүн илин эҥээртэн, хотой кыыл курдук, сабырыйа, күөтүү көтөн кэллэ. Үөһээ өндөл халлаан мөһүүрэлии тохтор мөлүйүөн сулус ойуулаах күөх кууппал бэргэһэтин тимир кытаҕы саба уурбут курдук кэтэн, Уот Уйбаан оҕонньор ыал буолбут алааһын, Күҥкүрү, кыаҕар ылан, көй-хара күүлэтигэр хаайан, түүппэҕинэн бүрүйэн турар этэ.
Ырыых-ыраах илин диэки икки көстөөх Кириэс Тумул диэн сир таҥаратын дьиэтин ийэ куолакалын тыаһа ньирилээн иһиллэрэ. Ону истэ-истэ, алаас ыала, илин диэки хайыһан туран, кириэстэнэн сапсыналлара.
Бу аата көҕөрө күлүмнүүр чүмэчи сулус харахтаах Ороһустуба түүн Саха сиригэр тэнийэн кэлбитэ.
Алаас хоту өттүгэр, куобах суорҕанынан үллүммүккэ дылы, борокуот курдук ньолбоҕор, хаптаҕай балаҕантан икки сиртэн түүтэх-түүтэх саҕа кыым кыынньа, кытыаста оргуйар.
Ол эрээри биирдэрэ бэрт мөлтөх, кыыма хайдах эрэ соҥуйбут курдук көтөн тахса-тахса, тулаайах оҕо кэриэтэ муккуктук, тэттик-муттук дьиримнээн баран хараҥаҕа өһөн, умуллан хаалар. Оттон биирдэрэ тоҕо эрэ күүстээх, омуннаах: халлааны бүтүннүү китиэркэттэрбин диэххэ айылаах, күүгүнүү-күүгүнүү өрө оргуйар. Бу уот туһунан чыпчылыйбакка, бэйи, ол туох быгаары гынна диэн муҥунан көрбүт курдук, түөрт муус түннүк дьэҥкэрэн көстөр. Оттон биирдэригэр соҕотох түннүк, утуктаабыт киһи оргууй хараҕын сабан баран эмиэ көрөн кэлэрин кэриэтэ сүтэн хаала-хаала, кылаҥнаан, көстөн кэлэр.
Саалалаах, чуулааннаах үрүҥ дьиэҕэ ханаҕар диэн бэйэлээх, кытара буспут былтаҕар иэдэстээх хотун дьахтар оһох чанчыгар курупчаакы бурдугунан алаадьылаан бачыгырата олордо. Саалаҕа нэс соҕус сирэйдээх-харахтаах, хара бытыктаах, кыра үөрэхтээх тойон киһи, Уот Уйбаан уола Мөлөкүүрэп, мөгүрүллүбүт хаһатын имэринэн кээһэ сытта. Кини аттыгар бүрүөлээх остуолга үрүмэччи бэйэлээх Настя диэн үөрэнэр кыыстара альбом кинигэтин ойуулуу олордо. Суол аанын диэки 12-лээх кэриҥэ Уйбаанчык диэн уоллара биир килээр-малаар көрбүт Макаар диэн кэргэн киһилиин атыыр оҕус баһын сүлэн биликтии олордулар. Уонна хаҥас диэки биир дыгдалыйбыт, дьэлтэлдьийбит сирэйдээх-харахтаах эдэр кэргэн дьахтар сэлиэһинэй бурдугунан тиэстэ охсон либиргэтэ турда.
Дьиэ иһэ тип-тигинэс, тап-таҕынас, сып-сырдык.
Кирпииччэ оһох күндүл чаҕаан көмүс өргөн кытыастар уота кураанах маһы өрө лаҥкынатан, киэҥ дьиэҕэ китиэккээбит-киһиргээбит курдук таһыгырыы-таһыгырыы, тычыргыы-чачыргыы, илэ-бааччы күлэ-сала күлүбүрүү турар. Дьиэ иһэ, холлоҕостуун умайыахха айылаах, алтанныы кыыһа-хамсыы тыынна. Ол аайы эмис киһи тиритэн, ньалҕарыйан баран, өттүк баттанан ымаҥныы турарын курдук, моччоруспут муус түннүктэр күлэн дьэлтэрэҥнэһэллэр.
Оттон биир уоппут эҥээрэ атын буолла.
Бии сааһын тухары күлэр-алларастыыр, өргөннөнөн күлүбүрүүр бэйэтэ хараҕа өспүт, омуна умуллан, ытаан-соҥоон эрэр курдук үдүк-бадык, имик-самык.
Бастаан көрдөххө, көннөрү санаарҕаабыт, туох эрэ ыарахан аһыыга ылларбыт курдук ылы-чып, борук-сорук…
Оттон өр буоллахха, барыта тымныйан, тыйыһыран, ынчыктыахха дылы буолан барар. Киһи куйахата дырдыргыыр, иэнэ кэдэҥниир – туох эрэ харбыах курдук сарбаҥныырга дылы буолар, баттыах курдук үллэҥнииргэ дылы гынар уонна ханнык эрэ иин дьыбарын тымныытынан аҥылыйар. Муннуктара, ынчыктыы-ынчыктыы, бүтэй хааһах курдук үллэҥниир. Сыбах оһоҕун кэннин хараҥата субу таҥнары харбыахха айылаах барыҥныыр, сарбаҥныыр, холлоҕосторо, баҕаналара күлгэри уорҕатын курдук килбэлдьийэр. Бии көстөр соҕотох муус түннүгэ, куттаммыт курдук, оҥой-саҥай көрөн, хараҕыттан уу-хаар баһан, ытыы турарга дылы…
Маннык дойдуга киһи ама баар буолуо дуо? Баар буоллахтарына, өлөн да бүттүлэр ини…
һук! Ол эрээри, бэйи, дьэ уота арыый хамсаата: мас сыыһа эбии быраҕылынна. Ноо! Торбостор соһуйбут харахтарын уоттара көҕөрөн көһүннүлэр… Үгүстэрин! Уон ордуга биир торбос – сүүрбэ ордуга икки харах! Бии сарбаҥныыр оһох кэннинээҕи хараҥа, бии үллэҥниир муннуктааҕы хара арыый кирийэргэ дылы гыннылар.
Өйдөөн көрдөххө, бу аан дойду киэргэлэ, ньургун чэчирэ – икки атахтаах, иннинэн сирэйдээх бу хотон балаҕаҥҥа, иин иһигэр син биир эмиэ баар эбит. Оо! Кимнээхтэр, хайдах эрэ дьон, хайа эрэ муҥнаахтар буоллугут?
Тугуй, доҕоор?! Чөчүөккэлэрэ диэн буоллаҕа дуу?.. Аҥаар хараҕа суох, эрбэһин курдук сэрбэйбит баттахтаах, мас эмэгэт курдук уҥуох сирэйдээх, дьүһүнэ-бодото эмиэ дьахтардыы, эмиэ эр киһиэхэ дылы, онон-манан ыт тырыта тыыппытыныы тырыпыай-ирипиэй даба ырбаахылаах, тоҕуттан бараммыт торбос сутуруолаах атах сыгынньах киһи, Ороһустуба кэлбитин чахчы биллим, төрүөхпүн төрөөбүт киһибин диэххэ айылаах, оһох чанчыгар туох эрэ иччи курдук буолан баран хайдыбыт хамыйаҕынан эргэ күөс түгэҕэр куруппанан хааһылаан, үөрэ-көтө, туора-маары салаан, аһаан ньаҕарайдана олорор эбит. Бии кини мас бырахпыт. Дөксө арыый сырдаабытын кэннэ көрдөххө, хаҥас диэки орон көһүннэ. Ол ороҥҥо туох эрэ үллэҥнээтэ. Ханнык эрэ убаһа суорҕан элээмэтин саптыбыт биир оҕонньор сытар эбит. Дириҥ соҕустук ынчыктаан баран аргыый:
– Дьаакыап, бааргын дуо? – диэн ыйытта сытыахсыт.
– Баарбын, – диэтэ, хааһытын тобоҕун торбос муостатын баһыгар, долборук муннугар (кистэлэҥ умуһахтаах эбит) илдьэн уура-уура уонна хатырыгынан саба тардан кэбистэ.
Бу икки ардыгар оҕонньорбут түҥ-таҥ буолан барда.