Աղաչեմ ձեզ, հայրք եւ եղբայրք, որ հանդիպիք սմա՝ կարդալով կամ տեսանելով՝ յոյժ խնամք տանիք սմա, զի յոյժ պատուական եւ գովելի է սա. եւ որ սիրով աշխատի այս արհեստս՝ բազում օգտութիւն գտանէ եւ բազում հարկիս կու ընդունի ի մարդկանէ եւ ի մեծամեծաց եւ ըռամկաց. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն։
Սիրաք իմաստասէրն հրամայէ, թէ մի՛ ագահիր դու ամէն փափկութեանս քո, եւ մի՛ շռայլիր ի պէսպէս խորտիկս։ Զի ի բազում խորտկաց ծնանին ցաւք։ Յագահութենէ բազումք մեռան. իսկ որ զգուշ լինի անձին իւրոյ՝ յաւելու ի կեանս իւր։ Պատուեա՛ զբժիշկք ի պէտս քո, զի եւ սա Աստուծոյ արարեալ է. բայց բժշկութիւն ի բարձրելոյն է, եւ ժամանակ, զի ի ձեռն նոցա է բժշկութիւն քեզ. զի եւ նոքա զտէր աղաչեսցեն, զի աջողեսցի գործ նոցա։
Խօսք վարդապետաց՝ որ ասացեր են աշակերտաց, որ կու ուսանին։
Ասէ Բուկրատ եւ Գեղիանոս, թէ ով որ ուզէ կատարեալ բժիշկ լինի եւ հիւանդի պէտ առնէ՝ պարտ է որ յառաջն աշակերտէ, ապա վարդապետ կու լինի. զաղէկն եւ զվատն գիտենայ եւ ուսանի, թէ ո՛րպէս պէտ կառնեն, եւ ապա նորա հեշտ կու լինի։ Եւ այլ ով որ ուզէ որ կատարեալ հեքիմ լինի՝ յառաջն կու պիտի որ զդեղերուն կերպն ճանաչէ, եւ ապա զբնութիւնն իմանայ, զերակն եւ զղարուրան ճանաչէ, եւ այլ նշաննի, որ ի հիւանդն երեւանայ, եւ զդեղերուն շինելն ի վարպետէ տեսնու եւ ինքն այլ թարճիպա ունենայ, եւ զամէն դեղ յիր տեղն տայ, որ զէն չառնէ, եւ զինչ որ առնէ՝ ձրի չայնէ, որ մարդկանց վնաս չի գործէ։
Եւ բժիշկն խելօք եւ հարկեւոր եւ հնազանդ եւ խրատատու պիտի, եւ արբեցող, ագահ եւ տամահի չի պիտի։ Աղքատասէր եւ ողորմած, հաւատարիմ եւ աստուածապաշտ եւ սուրբ մարդ պիտի։ Եւ թէ զհիւանդին ցաւն չիմանայ՝ նա դեղ չառնէ, որ զիր անունն չի կոտորէ։ Եւ թէ յիմար լինի՝ նա լաւն այն է, որ չի տանին առ հիւանդն, եւ ոչ զնա բժիշկ համարին։
Եւ այլ գիտացիր, որ Ե իրք պէտք է բժշկին. Ա, որ իմանայ զօդն քաղաքաց, Բ, որ իմանայ զեղանակն, Գ, որ իմանայ հիւանդին զմահն եւ զկեանքն, Դ, որ իմանայ հիւանդութեան պատճառն եւ զբնութիւն հիւանդին, Ե, որ իմանայ զդեղին բնութիւնն եւ զօրութիւնն։ Եւ թէ զայսոք իմանայ եւ ի միտ առնէ՝ բժիշկ է կատարեալ, եւ թէ չէ՝ նա չէ բժիշկ եւ իմաստուն, եւ ոչ ունի մասն բժշկութեան։ Որպէս հրամայէ Ամիրտովլաթ բժիշկն, թէ՝
Եւ զոր օրինակ հողմն որ ի հիւսիսոյ շնչէ, զօդն լնու ջրով, – վասն զի հիւսիսոյ կողմն խաւարային է եւ գիջային, զի ոչ լոյս եւ ոչ ջերմութիւն արեգական հասանի անդ, եւ որք անտի շնչեն օդք՝ լի են խոնաւութեամբ, զամպսն լնուն ջրով, – սոյնպէս տրտմութիւնք լի են ջրով եւ մթացուցիչք խաւարով եւ լնուն զաչքս արտասուօք։ Եւ զոր օրինակ հարաւային հողմն լի է լուսով եւ ջերմութեամբ, եւ հողմն որ անտի շնչէ՝ պարզէ զօդն եւ ցամաքեցուցանէ եւ լուսաւոր գործէ, – սոյնպէս եւ խնդութիւն զամպ տրտմութեան փարատէ ի հոգոյն եւ լուսաւոր խնդութեամբ զհոգիս լնու։ Իսկ զհոգի մարդկան կապեալ լինի, շունչ ի մէջ կալով հոգոյն եւ մարմնոյն, եւ նա է կապ հոգոյն։ Եւ հոգին կապեալ է ի շունչն, եւ սակաւ ինչ թանձրագոյն քան զանօսրութիւն հոգոյն։ Եւ շունչն կապեալ է ընդ երակն եւ ընդ արիւնն. իսկ արիւնն կապեալ է ընդ մարմնոյն, եւ յայտ անտի է, յորժամ կամի ոք հեշտ սպանանել զմարդ՝ զերակն արձակէ, եւ ի պակասել արեանն՝ ընդ նմին եւ շունչն պակասի։ Յայնժամ հոգին, իբրեւ ի կապանաց արձակեալ, հեշտ ելեալ գնայ ի մարդոյն։ Վասն այնորիկ անախտ եւ անմարմին հոգին ընդ մարմնոյ ախտս հեշտանայ, զի ընդ շնչոյն կապեալ է, եւ շունչն ընդ մարմնոյն, եւ հոգին ի ձեռն մարմնոյն եւ շնչոյն ընդ մարմնոյն ցանկութիւնսն հեշտացեալ ախտանայ, եւ որպէս զցաւսն եւ զհիւանդութիւնսն մարմնոյ զգայ ի ձեռն շնչոյն, եւ զկարիս քաղցոյ եւ ծարաւոյ եւ զցաւս հարուածոց կրէ, թէպէտ ինքն անկարիս է եւ անմարմին. այսպէս ի ցանկութիւն եւ հեշտութիւն մարմնոյն։ Բայց որ գոյացոյց զհոգին եւ ստեղծ զմարմինն եւ միաւորեաց զսոսա՝ զբովանդակ ինքն գիտէ. եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։
ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ՈՒՍՈՒՄՆ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ
Ա
ԱՌԱՋՆ ՈՒՍԱՆԻԼ ԶԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ ԶՉԱՔՆ ԵՒ ԽԱՓԱՆԵԼ ԶՄԱՀԱՑՈՒ ԴԵՂՈՑՆ ԶՕՐՈՒԹԻՒՆՆ
Եւ այլ իմացի՛ք, որ զայս բժշկութիւնս պատեհ է որ ամէն մարդ ուսանի, զի այն պատճառին համար որ քան զայս փառաւոր ուսումն չկայ, որ հանապազ մարդուն զառողջութիւնն կուզէ, եւ տէր Աստուած քան զմարդն փառաւոր ու պատուական իրք չէ ստեղծեր։ Եւ գրած է ի Հին Կտակարանքն, թէ Մովսէս հիւանդացաւ, եւ եկին նորա սիրելիքն եւ ասացին, թէ դեղ արա քեզ. եւ նա ասաց, թէ ով ինձ զայս հիւանդութիւնս երետ՝ նա զդեղն եւ զստածումն այլ ինքն տայ. եւ ձայն եղեւ ի վերուստ, թէ դեղ արա քեզ, զի դեղն այլ ես եմ ստեղծել եւ ստածումն այլ իմ հրամանաւն է. եւ դեղ արա քեզ, եւ ես տամ զառողջութիւն։ Ամէն դեղոց եւ ցաւոց տվողն Աստուած է, եւ ամէն ցաւու Աստուած դեղ է ստեղծել, զարդ զմահն՝ որ ճար չկայ։ Այլ ասացեր են բժշկապետքն, թէ բժշկութեան արուեստքն օգուտ է անձինն, որպէս աղօթքն եւ ողորմութիւնն օգտէ հոգոյն. եւ այլ պատեհ այն է, որ յառաջն մարդուն անձն առողջ լինի եւ ապա աղօթէ առ Աստուած. եւ որ չի լինի առողջ մարմնով՝ ոչ կարէ ծառայել Աստուծոյ հոգով. եւ այս պատճառովս այս բժշկութեան արուեստս պատուական եւ փառաւոր եղաւ։
Եւ գիտացի՛ր, որ յառաջն այս ուսումն ի Հելլենացւոց ելաւ. եւ յետոյ ուսան ի նոցանէ Հնդիկքն. եւ յետ այնոր ուսան Հռոմաց իմաստասէրքն։ Եւ ի Հնդկաց մէջն այս ուսումն քիչ էր եւ նուազ եւ վատուժ. եւ շատ չարչարանօք կու ուսանէին. եւ բայց Հռոմաց իմաստասէրքն հեշտ արարին եւ աղէկ ուսան եւ ուսուցին ամէն ազգին, եւ նոցա բնութիւնն աղէկ եւ նմանութիւն էր այս արուեստիս, եւ աղէկ կարդային եւ կատարէին։
Եւ թագաւորաց եւ մեծունաց պատեհ է, որ իմաստուն եւ ճարտար արուեստաւոր բժիշկ մն ի մօտն պահէ, այնոր համար որ յորժամ պիտենայ՝ տեղաց մն այլ չի փնտռեն, կամ այլ յերկրէ բերեն, եւ հանապազ մարդն առողջ չի կենար։
Եւ դարձեալ ասացին իմաստասէրքն, թէ թագաւորաց սահմանքն է, որ զօրք կռվուն ժողվեն եւ տուն շինեն եւ ի մէջն դնեն զսլեհնին եւ պահեն այն աւուրն համարն, որ թէ չարկամն յայտնի ի դիհաց մն՝ նա բանան զայն տունն, որ սլեհն կայ ի ներս, եւ հանեն զսլեհն եւ բաժանեն զօրացն եւ հեծելին։ Թէ չարկամ չի կենայ՝ այն սլեհն ի յայն տունն մնայ, եւ ի ժիր զայն սլեհնին աշել կու պիտի եւ պահել աւուր մն պիտեւան։
Եւ հաքիմն այլ կու պիտի որ ուսումն եւ իմաստութիւն ունենայ եւ ճարտար լինենայ ի յիր արուեստն, եւ դուլ եւ վատուժ եւ նենգաւոր եւ ոխասիրտ չի լինայ. շատ գրեանք լինի տեսնել եւ ի վարպետէ կարդացել, եւ իր մտացն շատ ստածումն լինի փորձել, եւ բարեմիտ եւ խրատատու լինայ. եւ կծնի եւ գոդի եւ գանձասէր եւ տամահի չի լինի, եւ աղքատաց իրք չի քննէ եւ Աստուծոյ սիրուն համար դեղ առնէ։ Եւ թէ այսպէս որ գրեցի չի լինի եւ հակառակն լինի՝ լաւն այն է, որ զայնպիսի բժիշկն չի տանին առ հիւանդն եւ դեղ չառնէ հիւանդին։ Այն պատճառին համար, որ մարդն որպէս քաղաք մն է, եւ բնութիւնն թագաւոր է քաղաքին, եւ ցաւն հիւանդին որպէս չարկամն է քաղաքին եւ ի ժիր կուզէ զքաղաքն աւիրէ. զի դեղերուն բնութիւնն զետ սլեհ է, որ կռվուն ժամն հաքիմն որպէս սլեհտար է։ Բայց կու պիտի որ աղէկ, ճարտար եւ սլիկ լինայ եւ գիտուն, եւ զատենն աշէ. որ ժամ թագաւորին կռվու ժամն ի՞նչ կու պիտի՝ իմանայ. եւ թէ չարկամն թագաւորէն հեռի լինի, եւ թագաւորն սլեհ ուզէ՝ պատեհ է որ սլեհտարն նետ եւ աղեղն տայ. թէ չարկամն այլի մօտի գայ՝ ըռումբ տայ. թէ հանց որ ի թագաւորն կցի՝ նա թուր տայ։ Թէ այսպէս չայնէ սլեհտարն, զհակառակն այնէ՝ եւ թպտիր կռվուն աւիրի եւ չարկամն յաղթէ զթագաւորն եւ զօրանայ։ Եւ բժիշկն այլ այսպէս պատեհ է որ զամէն իրք յատենն տայ եւ իմաստութեամբ առնէ եւ ճարտարութեամբ, եւ զամէն իրաց զատենն տեսնու եւ այնէ. հանց որ մէկի մն որ լուծման դեղ պատեհ լինայ՝ նա վերաբերութեան դեղ չտայ, եւ յորժամ գարէջուր պատեհ լինի՝ մուզաւարայ չիտայ, եւ զինչ որ հիւանդին տալու է՝ ատենն տայ եւ ի վերայ ուժին եւ ի վերայ հիւանդին տայ. եւ թէ հանց որ հակառակն այնէ՝ աւիրէ զթպտիրն եւ զբնութիւնն, զցաւն աւելցնէ, եւ հիւանդին մեռնելուն թպտիրն ի բժշկին անգիտութենէն լինայ։
Բայց բժիշկն կու պիտի որ գիտուն եւ իմաստուն եւ հանց որ թագաւորն զնորա խօսքն ընդունի. եւ յորժամ թագաւորն կերակուր ուտէ՝ նա բժիշկն խէչն լինայ եւ աշէ ի կերակուրն եւ նստի ի մօտն. թէ կերակուրն վնասակար եւ զենարար իրք լինի, որ անկից զէն հասնի թագաւորին՝ նա չի թողու որ ուտէ, այնոր համար որ թագաւորաց եւ մեծունաց չարկամն շատ է։ Եւ այն կերակուրն, որ մահացու դեղ կայ՝ նշան ունի եւ երեւումն։ Հանց որ ի բրինծն կենայ մահացու դեղ՝ նա ի վրան զէտ դեղին ջուր գայ. եւ թէ ի գինին լինի՝ նա ի մարդուն աչքն զէտ արիւն երեւնայ կամ զէտ արեան ջուր եւ սեւ սեւ ծներ երեւայ։ Եւ թէ ի վարդն լինի՝ նա տերեւնին թոռմի եւ ճղքտած երեւնայ. թէ մահացու դեղն ի կապան եւ ի հալաւն լինի օծած՝ նա կապան մթնգուն երեւնայ եւ պեղծ երեւնայ աչիչն մարդուն, եւ թէ կապան սեւ լինի՝ զան մարդ դժուարութեամբ ճանաչէ։ Եւ ամէն մահացու դեղոց դեղ մն այլ կայ որ փարատէ զդեղն մահացու, եւ զանունն եւ զպատճառն եւ զնշանն կամիմ յիշել, թէ Աստուած կամի, ի յայս գրքին վերջքն Աստուծոյ զօրութեամբն։