Пагадзіўся я з гэтым, і Амелія з бацькамі выехала з майго дома, абяцаючы вярнуцца, як толькі дазволіць здароўе.
Праз тры дні атрымаў ліст з чорнаю пячаткаю і ўбачыў там такія словы: «Амелія самотнае сваё жыццё закончыла ўчора а пятай гадзіне пасля паўдня».
Калі гэта прачытаў, знячэўку ўсе валасы на маёй галаве заварушыліся і пачалі страшна крычаць. Люты страх апанаваў мяне, я нарэшце ўбачыў, да якога няшчасця давёў мяне той жахлівы старац. Хапаю набіты пісталет, бягу з намерам забіць яго на месцы ледзь адчыніў дзверы з пустое хаты вылецела велізарная чарада кажаноў і са страшным піскам пачала кружляць над гэтаю хацінаю і вакол дрэў, а старца і яго трусоў ужо і звання не было.
Пакінуў я свой дом. Страшна ў ім жыць, страшна выйсці ў поле і бачыць лугі, пагоркі і лясы, бо там усюды зяўляецца перад маімі вачыма чорная, як у дябла, постаць жахлівага старца.
Вось, доктар, споведзь майго жыцця.
Вось, доктар, споведзь майго жыцця.
Крыху памаўчаўшы, ён паклаў руку на галаву і, гледзячы ў люстэрка, сказаў:
І цяпер валасы варушацца і крычаць. Ну, ці ведаеш, як дапамагчы мне ў няшчасці?
Доктар, стараючыся яго суцешыць, запрасіў да сябе, даў адрас, і мы з ім неўзабаве выйшлі з карчмы, а Генрык застаўся там. Праз два дні я выехаў з Віцебска і больш яго не бачыў.
Жахлівы старац! сказаў Завальня. Ці не той гэта шатан, якому Твардоўскі загадаў ажывіць цела Гугона? Зяўляецца цяпер у розных канцах свету, каб шкодзіць роду людскому.
Страшны выпадак расказаў пан Сівоха! У мяне няма такой добрай памяці, сказаў Латышэвіч. Шмат чуў розных аповядаў, але што сёння пачую, тое заўтра забуду.
Цыган Базыль
Калі мы так гаманілі і кожны выказваў пра апавяданні гэтага вечара сваю думку, вецер нечакана пачаў шумець за сцяною ў дрэвах, якія акружалі дом; дзядзька глянуў на свечку, што дагарала на падваконні, і сказаў:
Нездарма певень спяваў адразу пасля захаду сонца. Вось ужо і перамена надворя: усхадзіўся вецер, і цяпер самае галоўнае, каб ясна гарэў агонь у вакне.
Ён падняўся, замяніў свечку і звярнуўся да мяне:
Янка, папрасі пані Мальгрэту, каб прыйшла сюды. Дзіўная гэта кабета! Здаралася ў мяне, як і сёння, што госці апавядалі найцудоўнейшыя гісторыі. Я слухаю, нібыта прыкуты да месца, а яна не мае да гэтага аніякае цікавасці ды яшчэ гневаецца, не хоча заходзіць у гэты пакой, даводзячы, што не толькі апавядаць, але і слухаць пра дяблаў і чары грэх.
Калі прыйшла пані Мальгрэта, дзядзька прамовіў:
Васпані заўсёды самотная, не хацела паслухаць цудоўную аповесць, якою нядаўна так прыемна бавіў нас пан Сівоха. Бачыў ён у Віцебску чалавека з валасамі, якія крычалі на галаве.
Ат, ведаю я вашы гісторыі! Хто дасць веры, каб калі-небудзь валасы крычалі?
Няхай будзе па-твойму. Васпані не хоча верыць, а ўсё адно папросім пра адну рэч: загадай нам прынесці добрае гарэлкі, мёду і прыгатаваць журавін. Палёнкаю[160] развітаемся са старым годам і спаткаем новы, а цяпер гэта пітво будзе яшчэ прыемнейшае, бо мароз мацнее і вецер паўночны.
На падворку дзьмуў вецер, на стале палілася гарэлка. Завальня рупіўся, каб дадаць неабходную колькасць усялякіх патрэбных прыправаў і добры прыгатаваць напой. Пан Латышэвіч гутарыў са сляпым Францішакам. Стоячы каля пана Сівохі, Стась і Юзік апавядалі пра сваіх школьных таварышаў, пра майскія прагулянкі ў полі ды пра студэнцкі тэатр. Я, гледзячы на блакітны агонь гарэлкі, прыгадваў размаітыя гісторыі, якія чуў у дзядзькавай хаце, а найбольш у гэты час мне мроілася ў галаве апавяданне арганіста Андрэя пра вогненных духаў. Здавалася, з гэтага полымя на кліч адразу б выскачыў Нікітрон.
Раптам адчыняюцца дзверы і заходзіць у пакой мужчына, якога я ніколі не бачыў. Высокі, смуглатвары, чорнавалосы, вочы як дзве жарынкі; апрануты коратка, як казак, і бізун за поясам з левага боку.
Падаю да ног пана гаспадара-дабрадзея! гучна абвясціў ён.
А! Як маешся, Базыль! Адкуль цябе Бог прыслаў?
Далёка быў, дабрадзею! Быў і тут, і там, у маёнтку ксяндзоў дамініканаў блізу Гарбачэва. Едучы праз возера, замёрз увесь: моцны мароз і вецер прадзімае наскрозь. Убачыўшы агонь у вакне панскага дома, спяшаў сюды як да найбліжэйшага месца, дзе можна пагрэцца.
А можа, таму, сказаў Сівоха, што конь ужо далей бегчы не можа?
О, не! Конь мой яшчэ прабег бы мілі[161] чатыры.
Добра, добра зрабіў, што прыехаў да мяне, будзем разам сустракаць Новы год.
А цяпер самы час варажыць, сказаў Сівоха, дык скажы ўсім нам: каго які лёс спаткае ў наступным годзе.
Навошта варажыць! Што каму лёс прызначыў, так і будзе. Мне, цыгану, ездзіць з кута ў кут або жыць у намёце сярод поля, а пану кіраваць гаспадаркаю.
А ці шмат у гэтым годзе збыў старых коней і выгандлеваў маладых?
У гэтым краі і людзі не горш за цыганоў абазнаныя ў конях: не дадуць ашукаць.
Скажы ж мне, Базыль, прамовіў дзядзька, чаму ты не асядзеш на гаспадарцы? Спакайней жыў бы на свеце.
Так жылі нашы продкі; пэўна, яны прыкладвалі да скроні жабер-траву і, даведаўшыся будучыню, пагарджалі ўсім і нам такія свае звычаі пакінулі.
Што гэта за трава? запытаўся я. Ці расце яна дзе-небудзь у нашым краі, ці мо ў іншым якім месцы?