25
ongi (daw.) kiedyś. [przypis edytorski]
26
Piotr Skarga własc. Piotr Powęski herbu Pawęża (15361612), polski teolog, pisarz, jezuita, nadworny kaznodzieja Zygmunta III Wazy, pierwszy rektor Uniwersytetu Wileńskiego. [przypis edytorski]
27
Jakub Wujek (15411597) pisarz religijny, jezuita; twórca przekładu Biblii napisanego renesansową polszczyzną oraz tłumacz Psałterza Dawidowego. [przypis edytorski]
28
ochmistrz (daw.) urzędnik zarządzający dworem panującego lub magnata; opiekun dzieci na takim dworze. [przypis edytorski]
29
Narew rzeka przepływająca przez północno-wschodnią Polskę, nad Narwią leży Pułtusk. [przypis edytorski]
30
kartacz pocisk artyleryjski używany od XVI do połowy XX w. [przypis edytorski]
31
skierowywa dziś popr. forma 3 os. lp. cz.ter.: skierowuje. [przypis edytorski]
32
sztuba (daw.) szkoła. [przypis edytorski]
33
katedra tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]
34
wyrównywa dziś popr. forma 3 os. lp cz.ter.: wyrównuje. [przypis edytorski]
35
bakalarnia (daw.) szkoła elementarna. [przypis edytorski]
36
Napoleon I Napoleon Bonaparte (17691821), francuski wódz i mąż stanu, cesarz Francuzów 18041814 i 1815 oraz król Włoch 18051814; tu: genialny strateg i przywódca. [przypis edytorski]
37
ruchawka (daw. pot.) rozruchy, niepokoje społeczne; tu: bezładny tłum. [przypis edytorski]
38
koza pomieszczenie, w którym zamykano niegrzecznych uczniów za karę; areszt. [przypis edytorski]
39
prościejsze dziś popr. forma M. lmn.: prostsze. [przypis edytorski]
40
nie są w możności nie mogą. [przypis edytorski]
41
Kolos Rodyjski jeden z siedmiu cudów świata starożytnego, olbrzymi posąg Heliosa na wyspie Rodos; wzniesiony z brązu 292280 p.n.e. u wejścia do portu w celu upamiętnienia pomyślnej obrony miasta Rodos (304 p.n.e.) przed oblegającymi je wojskami Demetriosa I Poliorketesa, zniszczony 224 p.n.e. podczas trzęsienia ziemi. W czasach nowożytnych wyobrażano sobie, że posąg stał w rozkroku nad wejściem do portu, a statki przepływały pomiędzy jego nogami. [przypis edytorski]
42
tylko z nazwiska tu: tylko z nazwy. [przypis edytorski]
43
wpodle (dawn.) obok, koło. [przypis edytorski]
44
mularz (daw.) murarz. [przypis edytorski]
45
ziarn dziś popr. forma D. lmn.: ziaren. [przypis edytorski]
46
bachórek dziś: bachorek. [przypis edytorski]
47
racuł (gw.) popr. forma 3 os. lp cz.przesz.: raczył. [przypis edytorski]
48
wykpisz (daw. reg.) szyderca. [przypis edytorski]
49
włościański (daw.) chłopski. [przypis edytorski]
50
sukmana długie męskie okrycie wierzchnie z sukna lub wełny, dołem rozszerzane, dawniej powszechnie noszone przez chłopów. [przypis edytorski]
51
nobilitacja nadanie szlachectwa. [przypis edytorski]
52
katedra tu: podwyższenie, na którym stoi stół dla nauczyciela. [przypis edytorski]
53
bark dziś popr. forma D. lm: barków. [przypis edytorski]
54
parole (fr.) słowo. [przypis edytorski]
55
szylkret masa rogowa otrzymywana ze skorupy żółwia podzwrotnikowego, z której wyrabia się grzebienie, guziki itp. [przypis edytorski]
56
tabakiereczka, zdr. od tabakierka płaskie pudełko do przechowywania tabaki, tj. sproszkowanego aromatyzowanego tytoniu, używanego dawniej jako środek pobudzający do kichania. [przypis edytorski]
57
pronuncjacja (daw. z łac. a. z fr.) sposób wymawiania, wymowa. [przypis edytorski]
58
dyftong połączenie dwóch samogłosek, z których jedna nie jest sylabotwórcza, np. au w wyrazie auto. [przypis edytorski]
59
zadawalał dziś popr. forma 3 os. lp cz.przesz.: zadowalał. [przypis edytorski]
60
Szabasiński nauczyciel przekręca nazwisko Szabuńskiego tak, aby kojarzyło się z żydowskim świętem, zwanym szabas a. szabat. [przypis edytorski]
61
tabaka sproszkowany aromatyzowany tytoń, używany dawniej jako środek pobudzający do kichania. [przypis edytorski]
62
kałamarz naczynie na atrament. [przypis edytorski]
63
piasecznica naczynie na piasek, którym posypywano zapisany atramentem papier, żeby szybciej wysechł. [przypis edytorski]
64
Jupiter tonans (łac., mit. rzym.) Grzmiący Jowisz; Jowisz to najwyższy z bogów rzymskiego panteonu, pan nieba, grzmotu i gromu. Jego atrybutem był piorun, z tego powodu czczono go pod imieniem Iupiter Fulgur (Ciskający błyskawicę) i Iupiter Tonans (Grzmiący). [przypis edytorski]
65
szkoły powiatowej P-kiej Wiktor Gomulicki spędził dzieciństwo w Pułtusku i tam chodził do szkoły. Zapewne jednak chciał, aby jego opowiadania o szkole miały charakter bardziej uniwersalny, a nie tylko osobisty, i dlatego zaszyfrował w tekście Pułtuskiej jako P-kiej. [przypis edytorski]