Ён бачыў толькi, як узнялiся над папялiшчам стаi чорных крумкачоў, як з абгарэлай грушы пасыпалася сухое лiсце i цiха-цiха кружылася, ападаючы ўнiз. Яму насустрач вiлiся шызыя клубы дыму ад стрэлаў.
Доўга яшчэ здзекавалiся над людзьмi, усё выпытвалi пра Сёмку, пра тых, хто падбухторваў не здаваць немцам хлеб i жывёлу, хто быў у батрацкiм камiтэце.
Але колькi нi настаўлялi на людзей кулямётаў, колькi нi спрабавалi страляць паверх галоў у народ, нiчога не дапамагала. Людзi маўчалi. Тады памешчык з афiцэрамi падышлi блiжэй да людзей. Некаторых бралi i адводзiлi ўбок. Вось i да дзеда з Мiколкам падышоў памешчык, сурова паглядзеў:
- Ты хто, нешта цябе я не памятаю?
- Я таксама з табой незнаёмы... не даводзiлася сустракацца... працадзiў дзед скрозь зубы.
- А ты, чорт стары, адказвай, калi з табой гавораць... Жарты ў мяне кароткiя... Хто i адкуль? - усё пытаў расчырванелы ад злосцi пан.
- Чалавек я... Вось хто я.
Ашалелы пан трос дзеда Астапа за рукi. Кастлявыя былi гэтыя рукi, з шырокiмi пляскатымi далонямi, з вечнымi мазалямi, з незмываемым нагарам ад дэпоўскага жалеза, са слядамi ад мазуту. Зiрнуў на iх пан i затросся аж.
- Недарма ты ацiраешся тут сярод мужыкоў... Вiдаць, з рабочага кодла, пракляты... - засiпеў ён i, заўважыўшы Мiколку, запытаў яго грозна, паказваючы на дзеда: - Гавары, хто гэта такi?
- Гэта мой дзед... - адказаў напалоханы Мiколка.
- Якi дзед?
- А дзед... вось проста дзед, i ўсё тут.
- А ты адкуль узяўся? Хто ты, шчанё?
Хацелася Мiколку сказаць, што не шчанё ён, а самы што нi на ёсць бальшавiкоў сын, але, зiрнуўшы на дзеда, схамянуўся. Прагаварыў цiха:
- А я дзедаў унук.
- А фамiлiя твая?
Зiрнуўшы яшчэ раз на дзеда, прамовiў: "Не ведаю..." Як уджалены, падскочыў пан.
- У склеп iх! - грымнуў ён на ўсё горла.
Мiколку з дзедам адвялi ўбок да купкi людзей, акружаных цяпер моцным канвоем. Салдаты ганялiся за каровамi, за iншай жывёлай. Частку гналi ў маёнтак да памешчыка, рэштку бралi для нямецкага войска. Сяляне аставалiся на дымных папялiшчах. Над папялiшчамi кружылiся крумкачы. Дымiлiся платы i дрэвы садоў. Пад апаленай грушай ляжалi два забiтыя чалавекi.
Мiколка з дзедам iшлi ў групе людзей. Iх падганялi салдаты. На салдатах былi чорныя венгеркi i чорныя шапкi. На шапках былi страшныя чарапы. На пражках паясоў паблiсквалi пад сонцам выбiтыя лiтары нямецкiх слоў: "З намi Бог!"
Кружылiся крумкачы над дымнымi папялiшчамi.
Паблiсквалi штыкi.
Людзей вялi ў склеп.
У нямецкiм палоне
Склеп быў нiзкi, вiльготны, з прапыленымi, бруднымi сценамi, з невялiкiмi акенцамi, узятымi ў жалезныя краты. У акенцы вiдаць былi ногi часавога. Другi часавы быў ля дзвярэй, ад якiх вяла ў склеп невялiчкая лесвiца. Гэты часавы хадзiў узад i ўперад ля дзвярэй i раз-пораз гучна пакрыкваў, каб не размаўлялi мiж сабой, каб сядзелi цiха, маўклiва. Было тут каля трыццацi чалавек. Было некалькi батракоў, адзiн каваль, а рэшта сяляне. Усе чакалi, чым жа скончацца ўрэшце гэтыя падзеi, цi будзе калi збаўленне ад пана, ад немца, цi хутка прыйдзецца памiраць. Спрабавалi спытаць аб тым часавога:
- Што-та будзе з намi?
Часавы трохi разумеў словы. Ён зразумеў запытанне. Усадзiўшы з размаху штык у зямлю, ён сказаў:
- Вось што будзе з вамi...
Такi быў адказ. Ад гэтага жэсту ў многiх забегалi мурашкi па целу i стала цяжка дыхаць. Каб пазбыцца невясёлых дум, старалiся заснуць, масцiлiся на цаглянай падлозе, на старых бочках, паскiданых у склепе. Мала гаварылi, бо ўсё ўжо было перагаворана памiж сабой i кожны знаў галоўную ўмову - не гаварыць немцам нiчога, не выдаваць нiкога. Толькi адзiн з сялян, з прычасанай у клiнок барадой, у чыстым, новым кажушку, усё божкаўся ды войкаў у кутку:
- Ах, Божа мой, Божа... ах, Божа мой, Божа...
Адзiн з маладзейшых раздражнёна сказаў яму:
- Ды кiнь ты Бога трывожыць... Пражыў век свой сабакам, памры хоць па-людску.
Чалавек змаўкаў на хвiлiну, потым зноў пачынаў сваё:
- Ах, Божа мой, Божа...