Баруны радзіма гісторыка і грамадскага дзеяча, заход небеларускага падпольшчыка Мікалая Сямёнавіча Арэхвы. Біяграфія Ашмяншчыны ў часы гаспадарання палякаў у яго кнізе Справы і людзі КПЗБ. Свая гісторыя, свае знакамітасці і ў Гальшанаў, Жупранаў Гейстунаў, Кушлянаў ды іншых гісторыяй асвечаных мясцінак Ашмяншчыны. А яшчэ ж Навасады, адкуль родам святар і паэт Андрэй Зязюля. Дзе ён толькі ні служыў ксяндзом у Смілавічах, Сянно, Ракаве, Новым Свержані А беларусам сябе ўсвядоміў у час вучобы ў каталіцкай духоўнай семінарыі ў Пецярбургу. Імя, між іншым, далёка не выпадковае не толькі ў гісторыі Ашмяншчыны, але і ў беларускай літаратуры. Вядомы беларускі філосаф і літаратуразнаўца Уладзімір Конан у артыкуле Андрэй Зязюля: хрысціянская філасофія і асветніцкая дзейнасць піша: Афарыстычна паэтава любоў абазначана назваю зборніка вершаў «3 род нага загона». Але тут не хутаранская філасофія, як можа здацца нявопытнаму крытыку. Родны загон для паэта быў тою зоркаю, з вышыні якой ён хацеў абняць і пашкадаваць увесь Божы свет. Ашмяншчыне пашчасціла у яе ёсць свае выказнікі вечнай любві да роднага загона
Бабруйск
Штораз па дарозе на Гомель, мінаючы Бабруйск, згадваю імёны многіх і многіх ураджэнцаў старажытнага паселішча, славу якога звычайна атаясамліваюць толькі з дзевятнаццатым-дваццатым стагоддзямі. Хаця, калі зрабіць грунтоўны гістарычны экскурс, славутасцяў у гэтым краі заўсёды хапала. I ў Бабруйску, і на Бабруйшчыне Дарэчы, першае пісьмовае ўпамінанне пра Бабруйск (летапісны Бобровск, Бобруеск, Бобрусек) адносіцца да 1387 года. 3 1565 года горад у Рэчыцкім павеце, цэнтр староства. Меў горад і Магдэбургскае права. У XIVXVIII стагоддзях цэнтрам абароны горада зяўляўся Бабруйскі замак. Уезд і выезд з го рада ажыццяўляўся праз чатыры брамы: Падольную вяла да парома праз Бярэзіну і далей на Магілёў, Свіслацкую у мястэчка Свіслач, Кісялёўскую у паўднёва-заходняй частцы Бабруйска, Прудовую да дарогі праз плаціну на Бабруйцы і да зарэчных агародаў, сенажацяў, прыналежных гараджанам.
Бабруйск. Гасцініца "Бярэзіна". 1918 г.
Цяпер не так і проста ідэнтыфікаваць тую мясцовасць з сучаснымі бабруйскімі забудовамі. А тут жа дзесьці некалі бегаў пісьменнік і драматург Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч. У 1824 годзе будучы літаратар і тэатральны дзеяч скончыў павятовае вучылішча ў Бабруйску. Таму і не выпадковым падаецца той факт, што Магілёўскаму абласному тэатру драмы і камедыі, які працуе ў Бабруйску, прысвоена імя Дуніна-Марцінкевіча. А ў 1997 годзе каля будынка тэатра быў устаноў лены бюст пісьменніка. У бабруйскай вёсачцы Сычкава пра аўтара неўміручай камічнай оперы Ідылія ды камедыі Пінская шляхта нагадвае мемарыяльная дошка. Чаму ў Сычкаве? Ды поруч жа, за колькі кіламетраў радзіма дудара беларускага: колішні фальварак Панюшкавічы.
Згадаўшы пра Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, у каторы раз падумаў пра тое, што Бабруйск, Бабруйшчына багатыя на літаратараў, мастакоў, акцёраў, дзеячаў культуры. Амаль што па памяці цытую невялікі ўрывачак з кнігі Ніны Барысаўны Ватацы Шляхі, з невялікага томіка, які важу з сабою ажно з далёкага ашхабадскага часу, з сярэдзіны 1980х Тады кніжачку мне ў спякотны Каракумскі край даслала сама бібліёграф з лаканічным і цёплым дарчым надпісам. Але ж цытата пра бабруйчан: У 1930 годзе я скончыла Беларускі дзяржаўны ўніверсітэт і пачала працаваць у Дзяржаўнай бібліятэцы БССР. У той час яна яшчэ не насіла імя У I. Леніна. Тут я і су стрэлася з суседкай па Касцельнаму тупіку Юліяй Восіпаўнай Бібілай першай загадчыцай аддзела беларускай літаратуры і бібліяграфіі Дзяржаўнай бібліятэкі БССР.
У бібліятэцы Юлія Восіпаўна працавала з 1921 года. Да гэтага часу была супрацоўніцай Бабруйскай гарадской бібліятэкі, дзе арганізавала першы ў рэспубліцы аддзел краязнаўчай літаратуры. Калі стваралася першая буйная бібліятэка ў рэспубліцы пры Беларускім дзяржаўным універсітэце, дырэктар бібліятэкі I. Б. Сіманоўскі, сам бабруйчанін, запрасіў Бібілу на пасаду загадчыка аддзела. Прызнацца, мяне заўжды парывае запытаць у бабруйчан, а ці ёсць у горадзе вуліца Сіманоўскага ці вуліца Бібілы. Ведаю, што пакуль няма. А між тым, абодва яны выключ нага таленту арганізатары бібліятэчнай справы, асобы, якія далі, падказалі кірунак дзейнасці многім наступнікам. I без іх кнігазнаўчай руплівасці, відаць, не адбылося б многіх адкрыццяў у гуманітарных навуках Беларусі.