Калі жанчыны пачулі такое ад сваіх служанак, яны паспешліва знялі з сябе фартухі і не зусім чыстыя чэпчыкі і апрануліся ў святочнае. “Няма ніякага сумневу, – гаварылі яны сваім блізкім, у той час, калі ўсе яны заняліся прыборкай гасцінай, якая звычайна служыла для розных патрэб, – няма ніякага сумневу, што прыезджы выведзе свайго пляменніка ў свет. Стары дурань на працягу дзесяці гадоў не дадумаўся нагой ступіць у наш дом, але даруем яму гэта дзеля пляменніка, пэўна ж, вельмі чароўнага маладога чалавека”.
Так яны гаварылі і наказвалі сваім сынам і дочкам не горбіцца і вымаўляць словы лепш, чым звычайна.
І разумныя жанчыны гарадка не памыліліся, бо стары пан з пляменнікам па чарзе аб’язджалі сем’і, каб увайсці ў іх у ласку.
Усе былі проста зачараваныя абодвума прыезджымі і шкадавалі, што раней яшчэ не мелі шчасця пазнаёміцца з імі. Стары пан паказаў сябе годным, вельмі разважлівым чалавекам, які, праўда, што б ні гаварыў, лёгка пасміхаўся, так што не было ўпэўненасці, гаворыць ён сур’ёзна ці не. Але яго размовы пра надвор’е, пра мясцовасць, пра летнія забавы ў склепе пад гарой былі такія разумныя і прадуманыя, што ўсе былі ў захапленні.
А пляменнік! Ён зачараваў усіх, ён паланіў усе сэрцы! Праўда, што да знешнасці, то яго твар нельга было назваць прыгожым: яго ніжняя частка, асабліва сківіца, занадта ўжо выпірала ўперад, а скура была вельмі рудая, ён часам корчыў усялякія дзіўныя грымасы, заплюшчваў вочы і выскаляў зубы, але ўвогуле рысы яго твару ўсе палічылі надзвычай цікавымі. Яго рухомая, спрытная фігура не ведала сабе роўных. Адзенне, праўда, крышку неахайна звісала з яго тулава, але ўсё яму цудоўна пасавала. Ён вельмі жыва рухаўся па пакоі і валіўся то на канапу, то ў крэсла, выцягваючы ногі далёка перад сабой. Але тое, што ў іншага маладога чалавека палічылі б за грубасць і непрыстойнасць, у пляменніка сходзіла за геніяльнасць.
– Ён жа англічанін, – чулася то тут, то там, – яны ўсе такія. Англічанін можа разлегчыся на канапе і заснуць у той час, калі дзесяць дамаў шукаюць месца, куды сесці. На англічаніна за такое нельга крыўдзіцца.
У адносінах да старога пана, свайго дзядзькі, ён быў вельмі паслухмяны, а калі пачынаў на карачках скакаць па пакоі, ці, як яму было даспадобы, усаджвацца на крэсла з нагамі, то дастаткова было аднаго позірку, каб заклікаць яго да парадку. Ды і як было крыўдзіцца на яго, калі дзядзька ў кожным доме гаварыў гаспадыні: “Мой пляменнік яшчэ крыху неабчэсаны і неадукаваны, але я ўскладаю вялікія надзеі на грамадства, яно яго выправіць і адукуе, і я рэкамендую яго вам ад шчырага сэрца”.
Такім чынам пляменнік быў уведзены ў свет, а ўвесь Грунвізэль толькі і гаварыў у той і ў наступныя дні пра гэтую падзею. Але стары пан на тым не спыніўся – здавалася, ён цалкам змяніў свой склад думак і лад жыцця. Папоўдні ён пайшоў са сваім пляменнікам у шынок пад гарой, дзе паважаныя паны Грунвізэля пілі піва і забаўляліся гульнёй у кеглі. Там пляменнік выявіў сябе спрытным гульцом; ён ніколі не выбіваў менш за пяць-шэсць. Час ад часу, праўда, на яго находзіла штосьці дзіўнае: раптам ні з таго ні з сяго ён з шарам у руках стралой зрываўся з месца і пачынаў вытвараць з кеглямі чорт ведае што, альбо, калі ён выбіваў вянок ці караля, то раптам станавіўся на прыгожа прычасаную і дагледжаную галаву дагары нагамі; калі ж міма праязджала карэта, ён аказваўся ў адно імгненне на яе даху і адтуль корчыў грымасы. Так ён праязджаў нейкую адлегласць, а потым саскокваў і зноў прыбягаў да кампаніі.
Стары пан пасля такіх сцэн звычайна прасіў прабачэння ў бургамістра і іншых паноў за нявыхаванасць свайго пляменніка, але яны смяяліся, прыпісвалі ўсё гэта яго маладосці, сцвярджалі, што ў гэтым узросце яны і самі былі безразважнымі, і вельмі любілі маладога ветрагона, як яны яго называлі.
Але здараліся і часы, калі яны злаваліся на яго даволі моцна, але не адважваліся нічога сказаць, таму што малады англічанін лічыўся ўзорам адукаванасці і розуму. А яшчэ стары пан меў звычку хадзіць вечарам са сваім пляменнікам у гарадскую карчму “Залаты алень”. Хаця пляменнік быў яшчэ зусім юны, ён паводзіў сябе, як стары, – садзіўся з чаркай, надзяваў жахлівыя акуляры, даставаў вялізную люльку, прыпальваў яе і дыміў больш за ўсіх. Калі ж пачыналася размова пра газеты, пра вайну і мір, калі доктар выказваў адно меркаванне, бургамістр – іншае, а астатнія ўдзельнікі вельмі здзіўляліся з іх глыбокіх ведаў, пляменніку раптам прыходзіла ў галаву выказаць зусім іншае меркаванне. Тады ён стукаў кулаком па стале, зняўшы пальчаткі, даваў бургамістру і доктару выразна зразумець, што яны пра ўсё гэта нават прыблізнага ўяўлення не маюць, што ён пра гэтыя з’явы чуў зусім іншае і мае больш глыбокае разуменне. Потым ён на ламанай нямецкай мове выказваў сваё меркаванне, якое ўсе, акрамя бургамістра, лічылі вельмі трапным – ён жа англічанін, пэўна ж, ведае ўсё лепш.
Калі ж затым бургамістр і доктар, раззлаваўшыся, садзіліся згуляць партыю ў шахматы, то пляменнік аказваўся тут як тут, пазіраў у свае вялікія акуляры праз плячо бургамістра і ганьбаваў той ці іншы ход, падказваў доктару, што трэба хадзіць так і так, у выніку чаго абодва гульцы ў душы вельмі злаваліся. Калі ж незадаволены бургамістр прапаноўваў яму партыю, каб упэўнена паставіць мат, бо ён лічыў сябе другім Філідорам *, стары пан мацней зацягваў хустку на шыі пляменніка, пасля чаго той рабіўся паслухмяным і прыстойным і ставіў бургамістру мат.
* Франсуа-Андрэ Філідор – кампазітар і знакаміты шахматыст (1726–1795).
Да таго часу ў Грунвізэлі амаль кожны вечар гулялі ў карты, дзе стаўка складала палову крэйцара; для пляменніка гэта выглядала нікчэмна, ён ставіў каралеўскія талеры і дукаты, сцвярджаючы, што ніхто ў свеце не гуляе так, як ён, і звычайна ўлагоджваў пакрыўджаных паноў тым, што прайграваў ім велізарныя сумы. Яны не адчувалі згрызотаў сумлення, забіраючы ў яго даволі шмат грошай. “Ён жа англічанін і ад нараджэння багаты”, – гаварылі яны і хавалі дукаты ў кішэні.
Такім чынам пляменнік прыезджага пана за кароткі час заваяваў неймаверную павагу ў горадзе і наваколлі. Людзі не маглі прыпомніць на сваім веку ў Грунвізэлі такога маладога чалавека. Гэта была самая незвычайная з’ява ў жыцці горада. Нельга было сказаць, што пляменнік, акрамя танцаў, нечаму вучыўся. Лаціна і грэцкая мова былі для яго, як кажуць, цёмны лес. У час адной гульні ў доме бургамістра яму давялося штосьці пісаць, і выявілася, што ён не ўмее напісаць нават свайго імя. У геаграфіі ён рабіў найневерагоднейшыя ляпсусы –з неймавернай лёгкасцю пераносіў нямецкі горад у Францыю ці дацкі – у Польшчу. Ён нічога не чытаў, нічога глыбока не вывучаў, і пастар часта задумліва хітаў галавой, разумеючы цёмнае невуцтва маладога чалавека. Тым не менш, што б ён ні рабіў, што б ні гаварыў – усё лічылася трапным. Ён жа быў такі бессаромны, што заўсёды настойваў на слушнасці сваіх словаў і кожны раз у канцы казаў: “Я гэта разумею лепш!”
Вось так прыйшла зіма, і цяпер пляменнік праяўляў сябе яшчэ больш бліскуча. Кожная кампанія, у якой яго не было, здавалася сумнай. Калі разумны чалавек пачынаў гаворку, пазяхалі. Калі ж пляменнік на благой нямецкай мове прамаўляў свае дурноты, усе натапырвалі вушы. Цяпер выявілася, што гэты выдатны малады чалавек быў яшчэ і паэтам: вечар быў не вечар, калі ён не выцягваў з кішэні паперку і не чытаў перад кампаніяй некалькі санэтаў. Праўда, сустракаліся людзі, якія сцвярджалі, што некаторыя вершы дрэнныя і не маюць ніякага сэнсу, іншыя ж настойвалі, што ўжо недзе чыталі іх. Але пляменнік не даваў збіць сябе з панталыку – ён чытаў і чытаў, потым звяртаў увагу на прыгажосць сваіх вершаў, і кожны раз гучалі апладысменты.
Ягоным трыюмфам сталі грунвізэльскія балі. Ніхто не мог танчыць нястрымней і хутчэй за яго; ніхто не рабіў такіх смелых і незвычайна прыгожых падскокаў, як ён. Дзядзька апранаў яго найшыкоўнейшым чынам па самай новай модзе, і хаця вопратка не хацела як след сядзець на гэтым тулаве, усё роўна лічылася, што ўсё пасуе яму найлепш. Мужчыны адчувалі сябе крыху пакрыўджанымі яго новымі паводзінамі ў час такіх танцаў. Раней бургамістр сам адкрываў баль, а самыя знатныя людзі мелі права танчыць па заведзеным парадку, але з часу, як тут з’явіўся малады пан, усё змянілася. Без лішніх пытанняў ён браў першую-лепшую даму за руку, станавіўся з ёй наперадзе, вытвараў усё, што яму хацелася, і рабіўся гаспадаром, майстрам і каралём балю. А раз дамы лічылі гэтыя манеры выдатнымі і прыемнымі, то мужчыны не маглі пярэчыць, і пляменнік так і заставаўся самавыбранай ганаровай асобай.
Здавалася, што найбольшую асалоду такі баль прыносіць старому пану: ён вачэй не спускаў з свайго пляменніка, сам сабе пасміхаўся, і калі ўся свецкая публіка цягнулася да яго, каб выказаць яму пахвалу за яго прыстойнага, выхаванага юнака, ён не мог стрымаць радасці, пачынаў весела рагатаць і паводзіў сябе дзівакавата. Грунвізэльцы прыпісвалі гэтыя выбухі радасці яго вялікай любові да пляменніка і лічылі гэта нармалёвым. Але час ад часу яму даводзілася праяўляць у адносінах да пляменніка свой бацькоўскі аўтарытэт, бо пасярод самых прыгожых танцаў таму магло прыйсці ў галаву нахабна ўскочыць на подыюм, дзе сядзелі гарадскія музыкі, вырваць з рук аднаго з іх кантрабас і дзіка запілікаць на ім. Ці раптам мяняў позу і пачынаў танцаваць на руках, дагары нагамі. Тады дзядзька звычайна адводзіў яго ўбок, сур’ёзна ўшчуваў і падцягваў мацней хустку на шыі, і пляменнік зноў паводзіў сябе прыстойна.
Вось так было на людзях і балях. Але так заўсёды бывае з норавамі – дрэнныя пашыраюцца заўсёды лягчэй, чым добрыя. Тады новая, чужая мода, нават калі яна надзвычай недарэчная, заражае маладых людзей, якія яшчэ ніколі не задумваліся пра саміх сябе ў свеце. Так здарылася і ў Грунвізэлі з пляменнікам і яго незвычайнымі звычкамі. Як толькі маладое пакаленне ўбачыла, што яго неабчасанасць, недарэчны смех і балбатня, грубыя адказы старэйшыя не ганьбяць, а нават падтрымліваюць, што ўсё гэта лічыцца нават вельмі дасціпным, то шмат хто падумаў сабе: “І я ж магу лёгка стаць такім дасціпным жартаўніком”. Увогуле, раней гэта былі старанныя, умелыя маладыя людзі. Цяпер яны думалі: “Навошта тая адукаванасць, калі невукі лягчэй прабіваюцца ў жыцці?” Яны закінулі кніжкі, а толькі гойсалі па вуліцах і плошчах. Раней яны былі паслухмяныя і ветлівыя з кожным, мелі звычку пачакаць, пакуль іх спытаюць, а адказвалі прыстойна і сціпла; цяпер яны далучаліся да мужчын, устаўлялі свае тры грошы, выказвалі свае меркаванні і нават смяяліся ў вочы бургамістру, калі ён нешта казаў, сцвярджаючы, што ведаюць усё нашмат лепш.
Раней грунвізэльцы з агідай ставіліся да нахабнай неабчасанасці. Цяпер жа яны спявалі ўсялякія непрыстойныя песні, палілі табаку ў неймаверных люльках і бавіліся ў шынках самага нізкага кшталту. Яны, і так прыгожыя, куплялі сабе вялікія акуляры, насаджвалі іх на нос і думалі, што такім чынам робяць уражанне, бо выглядаюць, як славуты пляменнік. Дома альбо ў гасцях яны ўкладваліся ў ботах і шпорах на канапу, гайдаліся на крэсле ў прыстойным таварыстве і падпіралі шчокі кулакамі, абапершыся локцямі на стол, на што глядзець без раздражнення было нельга.
Дарэмна гаварылі ім маці і сябры, як гэта ўсё неразумна, як непрыстойна. Яны ж спасылаліся на бліскучы прыклад пляменніка. Дарэмна іх пераконвалі, што пляменніку як маладому англічаніну даруецца нацыянальная рыса – неабчасанасць. Маладыя грунвізэльцы сцвярджалі, што маюць такое ж права, як і любы англічанін, дасціпна паказваць сваю нявыхаванасць. Карацей кажучы, была проста бяда, як з адмоўнага прыкладу пляменніка ў Грунвізэлі цалкам гінулі добрыя норавы і звычкі.
Але радасць маладых людзей ад свайго грубага, неўтаймоўнага жыцця цягнулася нядоўга. Наступны выпадак раптам змяніў сітуацыю.
На завяршэнне зімніх забаваў рыхтаваўся канцэрт, удзельнікамі якога былі не толькі прафесійныя гарадскія музыканты, але і найлепшыя грунвізэльскія аматары. Бургамістр граў на віяланчэлі, доктар цудоўна валодаў фаготам, аптэкар, хоць і не меў добрых здольнасцяў, дзьмуў у флейту, некалькі грунвізэльскіх паненак развучвалі арыі з операў. Усё было падрыхтавана як мае быць. Тут стары прыезджы выказаў думку, што, канечне, такі канцэрт будзе выдатным, але ў ім не хапае дуэту, а без дуэтаў прыстойных канцэртаў увогуле не бывае. Гэтае меркаванне выклікала лёгкую разгубленасць: хоць дачка бургамістра і спявала як салавей, але дзе ўзяць вартага такой дамы спевака? Ужо хацелі спыніцца на арганісце, які калісьці цудоўна спяваў басам, але прыезджы сцвярджаў, што гэта – лішняе, бо яго пляменнік спявае непараўнальна.