Ён неяк сказаў ёй, набраўшыся адвагі: — Ты лічыш сябе разумнейшай за ўсіх, каго ты ведаеш? — Не, — сказала яна. — Сябе я не лічу асабліва разумнай. Я толькі лічу дурнымі іншых, ва ўсякім выпадку — многіх.
— Акрамя таго тэарэтычнага чалавека, які табе быў бы патрэбны?
— Акрамя гэтага чалавека, — сказала Саламея.
— Яна заўсёды лічыць, што робіць усё правільна і жыве менавіта так, як трэба, — сказаў мне пасля гэтага Андрэй, — і пераканаць яе ў іншым нельга.
Я ведаў пра яе тое, чаго не ведаў Андрэй. Тое, што адбылося ўчора, ні да чаго не абавязвала яе сёння. Нейкая значная частка душэўнага жыцця ў яе была проста атрафіраванай. У яе не было ўспамінаў. Сённяшні дзень, з надыходам цемры, сыходзіў у нябыт, і тое, што адбылося за гэты дзень, пераставала для яе існаваць. Яна вельмі любіла музыку, хоць была цалкам пазбаўлена музычнага слыху і не магла адрозніць адну мелодыю ад другой. Паслядоўнасць гукаў прыводзіла яе ў стан незвычайнага душэўнага ўзбуджэння. Але запомніць гэтыя гукі яна не магла. Яна забывалася на іх гэтак жа, як забывалася на свае пачуцці і сваё ўласнае жыццё і жыццё тых, хто быў з ёй звязаны і хто сыходзіў у мінулае, аб якім у яе не заставалася ўспамінаў.
***
Саламея і Андрэй пражылі разам некалькі гадоў. Яна шмат разоў з’язджа-ла і сыходзіла ад яго, ён пасылаў ёй тэлеграмы, доўгія, як лісты, затым яна вярталася, і ўсё пачыналася спачатку. Потым прагрымела вайна, Андрэй быў абілізаваны ў войска.
Перад тым, як нямецкая армія заняла Парыж, Саламея знікла. Андрэй быў у палоне ў Германіі. Я чуў ад аднаго з нашых таварышаў, што Саламея апынулася на поўдні, прыняла актыўны ўдзел у партызанскім руху, выйшла быццам бы ў час вайны замуж за яўрэйскага банкіра, адмовілася выехаць з ім з Францыі — і была забітая падчас сутычкі партызанскага атрада з фран-цузскай міліцыяй. Яе пахавалі ў брацкай магіле, недзе недалёка ад Манпелье.
Андрэй даведаўся пра гэта, вярнуўшыся з палону.
Я не бачыў яго каля дзесяці гадоў. Калі я выпадкова сустрэў яго ў Пары-жы, не адразу пазнаў: ён пастарэў, злысеў, змяніўся. Але ён пазнаў мяне. Мы ўвайшлі з ім у кафэ, гэта было на Вялікіх бульварах. Ён адразу загаварыў пра Саламею, сказаў, што ездзіў шукаць яе магілу і не знайшоў.
— Нават гэтага суцяшэння ў мяне няма, — сказаў ён. — Як яна загінула, пра што думала ў апошнія хвіліны, чыё імя ўспамінала?
— Ты быў на вайне, — сказаў я. — Як можаш ставіць такія пытанні? Ты ведаеш, што ў гэтых абставінах людзі часцей за ўсё не паспяваюць ні пра што падумаць і не згадваюць ніякіх імёнаў.
— І мяне не было побач з ёй!
— Гэта не твая віна.
— Навошта я цяпер існую, я не вельмі ведаю.
Каб перамяніць размову, я задаў пытанне, што ён робіць. На яго твары з’явіўся выраз агіды.
— Што такое? — спытаў я.
— Я шчыра шкадую, што не загінуў там, як загінула яна, — сказаў ён. — Я вяду ганебнае жыццё.
— Гэта на цябе мала падобна.
— Разам з тым гэта так. Калі б ты ведаў, што я раблю, ты б адмовіўся падаць мне руку.
— Ты заўсёды быў схільны да перабольшання, — сказаў я. — Я гэтаму паверыць не магу. Што ў тваім жыцці ганебнага?
Ён патлумачыў мне, што ў час вайны ён страціў усё, што ў яго было, і цяпер вымушаны зарабляць на жыццё. Ён доўга шукаў працу, пісаў артыкулы пра мастацтва і рэцэнзіі на кнігі, але грошай, якія ён гэтым зарабляў, ледзь хапала на ежу. І тут яму зрабілі прапанову, на якую ён пагадзіўся.