Зялёны востраў у няспелым жытнім моры. Бярозы.
З дарогі туды, у жыце, дарожка. Густая, нетаптаная трава. Абапал дэкаратыўныя кусты. То васілёк, то маладзенькі колас у траве.
Пад бярозамі помнік. Тут пахаваны адразу дзве невялікія вёскі. Сто сорак чалавек. У ліпені сорак другога.
Навокал — ціхая песня вячэрняга сонца, пяшчотнага калосся, непрыкметных жаўранкаў.
У душы паўтараецца:
Жыта мае маладое!
Укрый мяне з галавою...
Пра ўсё пра гэта можна хіба толькі музыкай сказаць. Што было, i што ёсць, i што будзе...
* * *
На невысокім Кургане Бессмяротнасці — скульптура жанчыны з лаўровай галінкай у правай руцэ, з жывымі, нядаўна ўкладзенымі некім кветкамі — у левай.
Былая вясковая вуліца стала шырокай i зялёнай палявой дарогай. У колішніх агародчыках цвітуць даўно адзічэлыя ружы. На траве, якою ўсё парасло, стаяць самотныя вербы. Бярозы маладой, нявіннай легкадумнасцю ўпрыгожваюць, а векавыя, магутныя ліпы вартуюць гэты спакой.
На кожнай былой сядзібе — сваяцкі помнічак у металічнай ці драўлянай агароджы. Нізкі драўляны крыж, ужо касматы ад моху, зусім утапіўся ў лістоце бэзавай падсады.
А што пад ім?
Старшыня сельсавета, які суправаджае нас, у дні вайны быў маладзенькім партызанам. Інтэлігентны, друлсны хлапчына расказвае:
— Трохі касцей недагараных у чыгунок або ў што i — закопвалі. Пасля таго.
Гэта — пад помнічкам. Адным, другім, дзесятым...
А што не пад ім, а за ім — што было не пасля, а тады?
Успамінаюцца пачутыя сёння словы старэнькай жанчыны, якая адна засталася з усёй вёскі, адна ўратавалася цудам i дажывае ў вёсцы суседняй, што згарэла не ўся:
— Добра пра тое расказваць таму, у каго няма жалю... Хто можа, дзеткі, гаварыць...
1973
«Адзін матацыкліст, праязджаючы па начным горадзе, прымушае прачнуцца i ўздрыгнуць прыкладна дваццаць тысяч чалавек».
Прачытаўшы гэта, міжволі ўсміхнуўся: i самога не раз абураў той дурны, фанабэрысты грукат.