Такая расправа, а ў школьных лагерах гэта з’ява даволі распаўсюджаная, называлася — рабіць “цёмную”. Але “цёмную” рабілі звычайна злодзеям: нехта нешта ўкраў, яго злавілі і пабілі. А танцор, чалавек з талентам, мастак…
Адзін з хлопцаў устаў і крадком падышоў да Алегавага ложка. Той, вядома, не спаў. Алег не стаў крычаць, не стаў супраціўляцца, ён адвярнуўся да сцяны і сам нацягнуў коўдру на галаву. Усе паўскоквалі і кінуліся на танцора.Яго ліеілі кулакамі праз коўдру, білі доўга. Я стаяў на сваім ложку і глядзеў, як у цемры варушылася шматрукая пачвара. Яна шархацела, уздыхала, стагнала… Яна выршыла судзілішча, выконвала прысуд, і яна ж пакутвала. Я з эахам адчуў, што бачу адзіны арганізм, дзе ахвяра і каты — толькі часткі цёмнай істоты, пачвары.
Тады я не біў Алега не таму, што не хацеў, і не таму, што разумеў абсурднасць і несправядлівасць здарэння, а таму, што мяне спыніла і напалохала відовішча. Халоднае пыльна-блакітнае месячнае святло залівала лагерную палату. Сцюдзёна паблісквалі нікеліраваныя білы ложкаў. Прывідна свяціліся пакамечаныя прасціны і коўдны. А пасярод пакоя атрамантава чарнела пачвара, утвораная чалавечымі целамі, злосцю і пакутаю. Раптам яна развалілася, хлопцы арзбегліся, і пападалі на ложкі, і панацягвалі на сябе коўдры. А я ўсё стаяў і не мог варухнуцца. Высока пад столлю ўспыхнулі лямпачкі. У палаце з’явіўся раззлаваны Юркевіч. Ён падышоў да мяне, згадаў пбуцца, узяць падушку і ісці за ім. Мы выйшлі на ганак, дзе мне давялося стаяць з падушкаю на галаве. Я стаяў на ганку, прытрымліваючы рукамі падушку, якая з кожнай хвілінай рабілася цяжэйшаю. У лумках я перабіраў варыянты помсты, ахвярай быў танцор.
Лагер засынаў, толькі з клуба, дзе ў бакавым пакайчыку жылі музыкі, Русін, Сак і Перацяцька, чуліся смехі песні.
Калі выхавацель дазволіў вярнуцца ў палату, я, замест таго каб пайсці і легчы ў совй ложак, падышоў да Алега і ўдарыў яго кулаком пад вока. Ён ускочыў і выбег з палаты, а я паваліўся на ложак і імгненна заснуў.
Раніцай, калі атрад бег на зарадку, я раглядзеў на Алегавым твары вялікі сіняк. А ўвечары танцор паспрабаваў уцячы з лагера. Ён дайшоў да чыгуначнай станцыі, але сесці ў электрыяку не змог. Дасведчаны чыгуначнік прыкмеціў самотнага хлопца і, калі той паспрабаваў зайсці ў электрычку, спытаў пра білет. Гэты ж чыгуначнік прывёў Алега ў лагер. А на другі дзеноь каля ларегнай брамы спынілася таксі, і мне другі раз пашэнціла ўбачыць Алегаву маці. Яна не забрала сына, як усе чакалі, а толькі дамовілася, каб яго перавялі ў атрад з меншымі дзцьмі. Алег дабываў змену ў сёмым атрадзе, і смешна было глядзець, як ён хадзіў у калоне дзяцей, ніжэйшых на цэлую галаву.
Вось, зрэшты, і ўсё, што ведаю пра танцора Алега.
Пасля таго лета я ні разу не сустаркаў яго.
І вось цяпер уночы, седзячы за пісьмовым сталом і ўспамінаючы дзяцінства, я прыйшоў да сумнае высновы, што, нават апісаўшы лагернае здарэнне, я нічога не змяніў, што нават самая шчырая споведзь не дае палёгкі. Сумна яшчэ і таму, што пабілі танцора за талент, за тое, што ён — мастак.
І няма каму сказаць: “Я дарую табе грахі”.
29.04.1991
Вядома ж, атрымаць падарунак — большая асалода, чым дарыць. Але як жа ж бывае крыўдна, калі нехта возме і адбярэ падораную рэч. Ён жа пакрыўдзіць не аднаго, а дваіх чалавек, і большую знявагу мецьме не той, у каго забралі, а той, хто дарыў, хай сабе ніколі і не даведаецца, штовыйшла з добрых намераў.
Ёсць выйсце — дарыць такія штукі, каб адораны не адмовіўся ўзяць і нікому ў галаву не прыйшло забіраць гхты падарунак.
Да прыкладу… Мастак вярнуўся з вандроўкі па Італіі і зрабіў выставу падарожных малюнкаў. Срод экспанатаў быў і вялікі аркуш паперы з раскладзенымі кавалачкамі кары платанавага дрэва. Мастак настойліва ўпрошваў наведвальнікаў узяць лушпінку кары на памяць. Бралі. Няма сумненняў: самы дасціпны рабаўнік не паквапіцца на такое дабро. Толькі для тых, хто разглядаў на выставе краявіды Фларэнцыі, Падуі і Венецыі, пляскаты кавалачак дрэва займеў каштоўнасць. Ідэальны падарукан, зроблены ад мастакоўскга сэрца, з вялікай атктоўнасцю. У жыцці нячаста сустракаюцца ўчынкі такога кшталту.
Звычайна ж дораць рэчы патрэбныя і прыгожыя. Прыносяць веткі. Ніколі не высвятляў, чаму зрэзаная, сарваная, выдраная з зямлі расліна адразу залічваецца да прыгожых падарункаў. Але пра кветкі іншым разам. А зараз — пра зрэзаную галінку ігрушы…
У трэцім класе мяне пачалі далучаць да роднай мовы. Знарок падкрэслў слова, бо беларускую мову я чуў і не ў сярэдняй школе, а дома ад бацькоў. А вось у менскай школе № 73, дзе вучылася процьма дзяцей расейскіх ввайскоўцаў, нашае слова цалкам выключылі з ужытку. Яно, беднае, ледзь ліпела на ўроках мовы ды літаратуры, якія па імпэрскіх законах вывучаліся толькі з трэцяга навучальнага года.
Дзеля жарту настаўніца магла папрасіць мяне сказць слова “одін”. “Адзін” — казаў я, а ў класе ўсчынаўся рогат, бо маё “дзі” ніяк не хацела рабіцца маскоўскім “ди”. Я крыўдаваў на свой непаслухмяны язык, злаваўся на ўласную беларускасць і аднойчы папрасіў маці, каб вызваліла ад непатрэбнай мовы, як вызвалялі сваіх нашчадкаў бацькі ў пагонах. “Лепш ведаць дзве мовы, чым адну”, — маці ўспрыняла маё патрабаванне спакойна, але ісці ў школу адмовілася. Яна магла адмовіцца, а я ж не мог, таму запісваў на ўроках надыктаваныя сказы: “Кравец кроіт кровлю. Шыбенік устаўляет шібу. Латнік прышіваіт латы на кожух…”
Настаўніца, Ганна Іванаўна соладава, па сто разоў за ўрок паўтарала, што ў беларускай мове толькі адно асноўнае правіла: як чуецца, так і пішацца. Як у беларускай мове в ымаўляюцца словы, яна, пэўна ж, не ведала.
Ганна Іванаўна Соладава — мая першая настаўніца. Не скажу, што кепска ставіўся да нетурэйшай, малаадукаванай жанчыны, якая дапамагала мне ўвайсці ў несямейны, чужы і варожы свет. Наадварот, я глыбока паважаў яе, паслухмяна выконваў заданні, каб атрымаць найлепшыя адзнакі. І яна любіла сваіх першых беларускіх вучняў. Ганна Іванаўна запрашала нас пасля заняткаў да сябе дамоў, у генеральскую кватэру, рассаджвала ў зале за эліпсападобным сталом, частавала гарбатаю і расказвала, разказвала… Пра сваю далёкую радзіму — казацкую станіцу, каля горада Шахты. Пра былых вучняў, якія не забыліся яе і дасылаюць лісты з фотакарткамі і віншавальныя паштоўкі. На сярэдзіну стала ставілася каробка, поўная акуратна абрэзаных канвертаў. Ганна Іванаўна расказвала і пра мужа, які ў 41-м годзе добраахвотна пайшоў на фронт, трапіў у лётную школу, скончыў вайну ў Будапешце і цяпер служыць у авіяцыі. Да Ганны Іванаўны ў генерала Соладава была іншая жонка, але яна захварэла і памерла.
Чамусці я тады перажываў за першую жонку генерала. А дзяўчыта навт заплакалі, калі Ганна Іванаўна паказала фотапартрэт маладой кабеты ўзалатой зашклёнай настольнай рамачцы.
Пахаваўшы жонку, генерал паехаў у казацкую станіцу і нечакана прапанаваў Ганне Іванаўне выйсці за яго замуж, растлумачыўшы, што ўсё жыццё не мог забыць іх першае каханне. І вось яна тут, у Менску, у дзевяціпакаёвай кватэры, застаўленай дубовай, вывезенай з Германіі мэбляю. Ёй сумна: у Менску знаёмых няма, не можа пахваліцца завушніцамі, якія падарыў муж.
Ганна Іванаўна прыўздымала рукамі валасы, і мы разглядалі важкія завушніцы з дыяментамі. Шырокі твар настаўніцы свяціўся, як цёплая поўня.