Ліст першы
Дзень добры, Сяргей!
Вялікі дзякуй табе за ліст.
Я рады, што ты жэнішся, — нехта з вялікіх прыкладна казаў так: «Да жаніцьбы я рос як яблыня-дзічка, а цяпер такое адчуванне, быццам мяне падраўнялі і я расту ў адным правільным напрамку». Я не змагу быць на тваім вяселлі — улетку еду ў будатрад, але абяцанне сваё выконваю. Калі ты помніш, абяцанне гэтае было — расказаць табе, калі ты жэнішся, сапраўдную прычыну мае меланхоліі за апошнія паўгода, і якую ролю ў гэтай маёй хваробе адыграў ты. Я не буду шмат філасофстваваць. Помніш, паўгода назад ты прыязджаў у Мінск і начаваў у Тані? Каб ты толькі ведаў, чым я цяпер заплаціў бы, каб раніцой ты не заходзіў тады да мяне! Можа, калі б я не ведаў падрабязнасцей той ночы, нічога цяпер са мной не было б. Вы — ты і Таня — былі мне як брат з сястрою. Нас яднала адна справа, і бажуся, што мне ў галаву не ўлазіла, як гэта проста робіцца — пагаварыўшы з жанчынаю аб высокіх матэрыях, класціся з ёю ў ложак і рабіць тое, пра што ты тады мне расказваў. Пасля твайго аповяда ў мяне знікла, галоўнае, вера, што на зямлі ёсць нешта святое, бо наша справа была для мяне адзіным, чым я жыў пасля войска.
Чым я жыву цяпер? Гэта страшна, Сяргей. Найперш я пачаў думаць так: калі б я не быў дурны і жыў па прынцыпу «беларушчына беларушчынаю, але не забывайся і смачна пад'есці, і пераспаць з бабаю, як надарыцца момант», калі б я так думаў раней, дык мог быць на тваім месцы. Уяўленне маё запрацавала як ніколі. Уся беларушчына паступова выцяснялася без следу, а галава напаўнялася іншым... Вось я бачу кожны ваш рух, чую кожнае слова... А пасля таго? Як ЯНА ўставала? Як апраналася? Прасіла цябе адварочвацца? Якое было вашае першае слова раніцаю? Раней мне здавалася, што «свядомая беларуская мова сама па сабе ўзвышае, і людзі, якія гавораць на ёй, неяк вышэй і разумней за астатніх. Тады ж, зімою, усё ў мяне перамяшалася, усё святое руйнавалася кожным тваім словам. «Мне не было дзе пераначаваць, — расказваў ты, — я пайшоў да Мяцельскай. Яна была адна, ужо засынала. Я лёг на суседні ложак, ляжаў. Пасля падумаў — а-а, і перайшоў да яе. Яна не супраціўлялася...» (Ліст абрываецца).
Ліст другі
Добры дзень, Валік! Пішу табе на лекцыях, хапаючыся. Дзякуй, што хваліш мой верш, думаю, ён не варты таго.
У маім жыцці адбыліся такіясякія змены — не ведаю, ці можна пра такое некаму пісаць ці казаць, але і варыць усё ў сабе няма ўжо моцы. Запісы для сябе, у які-небудзь дзённік мяне не задавальняюць, доўга ў яго запісваць я не магу. Мне трэба бачыць перад сабою нейкі канкрэтны твар... Пачну здалёк, як я сам усё разумею: з гэтага навучальнага года я свядома перайшоў на беларускую мову, г. зн. пачаў гаварыць на ёй у магазінах, на лекцыях, з людзьмі, пісаць лісты. Зрабіў я гэта таму, каб вучыцца так думаць, бо тады яшчэ звязваў сваю будучыню з літаратурай. Пасля гэтага адбылося вось што: па-першае, на лісты мае адказаў толькі адзін чалавек — гэта ты (калі не лічыць маткі); па-другое, і ў сваім інстытуцкім асяроддзі я зрабіўся, па сутнасці, ізгоем. Хацеў я таго ці не, мне трэба было шукаць такіх, як сам. Нават не шукаць, бо такія людзі неяк самі знаходзіліся. Адзін раз, яшчэ ўвосень, да мяне зайшла адна вельмі прыгожая дзяўчына з нашага інстытута, з апошняга курса, і спытала, ці праўда, што я гавару ўвесь час «на мове»? Так мы пазнаёміліся, пачалі неяк трымацца адно аднаго, і адносіны паміж намі былі, як у даваенных фільмах — нейкія задужа ўжо цнатлівыя і ненатуральныя. Але адзін раз — перад зімовымі вакацыямі — я...
Каб ты лепш мяне зразумеў, апішу, як было. Я тады вярнуўся з вуліцы. На вуліцы — зіма, вечар, вецер. У пакоі цёмна, пуста, тыя ж сцены і адно й тое ж на сценах — усё знаёмае, што мяне раней неяк супакойвала, суцяшала і настройвала на свае вершы, раптам падалося страшэнна змрочным і сумным. Ведаеш, бываюць хвіліны, калі ты поўны энергіі, сіл, але не ве даеш, дзе іх дзець. Адзінота страшэнная, спаць яшчэ рана. І тады я пайшоў да Тані і бажуся, як толькі па стукаў у дзверы, зайшоў, сеў, павітаўся — словам, зрабіў тое ж, што і сотню разоў да гэтага — уся мая трывога некуды знікла. Яна зрабіла гарбаты, чакаючы, пакуль закіпіць, села насупраць за стол і спытала, ці чытаў я нейкі артыкул пра мову. Я пачаў, як заўсёды, казаць, што чытаў, што артыкуламі тут справы не вырашыць — і дзіўная рэч! — я ўпершыню з ёю гаварыў адно, а думаў другое. Я думаў: «Яна адна, у кароткім халаце, за акном — ноч, вецер, яна мяне паважае за мае вершы, ззаду — ложак, яна ўжо збіралася спаць...» Мы былі зусім адны. «Можна, я астануся, Таня?» — сказаў я раптам... (Ліст абрываецца).
Дзённік
6.2.87
Урэшце дабраўся. А колькі ўсяго мог назапісваць за гэты час, каб не лянота! Сесію здаў на пяцёркі, і адна тройка. Адказваў па-беларуску, акрамя гістмату. Вакацыі прайшлі кепска, увесь час не выходзіла з галавы Т., было сумна, нудна, я так і не прывык за шэсць дзён да вясковага жыцця. Перад вакацыямі самае цікавае — вечар у М. Т. Упершыню за паўгода нашага знаёмства захацеў астацца ў яе начаваць, і не на вольным ложку, а з ёю. Яе гэта здзівіла і спалохала. Я сказаў (навошта!): ведаю, што ты спала з Сяргеем — ён сам на другі ж дзень расказаў мне. Тады яна раптам заплакала — горка-горка, і плакала доўга, а я ўсё чакаў. «Дык што, вам хочацца спаць, а на мне свет клінам сышоўся? » — спытала яна праз слёзы.
А я таксама быў страшна здзіўлены, бо, па логіцы, са мною, якога яна паважала больш, як Сяргея, яна павінна была легчы ў ложак з яшчэ большаю ахвотаю. Але ж не скажаш гэта ўслых! Я пакрыўдзіўся і пайшоў, а пасля шкадаваў і сябе, і яе. Ды што пасля — ніколі не забуду, як горка яна плакала.
16.2.87
Прайшло дзесяць дзён — і я гатоў. Не магу ні вучыць, ні спаць, згасаю сам на сваіх вачах. І невядома ад чаго. Закахацца я не мог, але прычына, здаецца, у Тані, бо гэта адзінае, пра што мне цікава думаць і гаварыць. Калі б я тады, перад вакацыямі, пераспаў з ёю — ніякіх пакутаў цяпер не было б. А цяпер справа зайшла дужа далёка. Я адкрыў перад ёю карты, бухнуўшы ў лоб: «Таня, дык можна мне спадзявацца?» — «На што?» — «Каб... гэтак... як Сяргей?» — «Што? Выкінь з галавы, Вяргейчык! Гэтага ніколі, ніколі не будзе», — засмяялася яна. Тады я нечакана сказаў, што кахаю яе, абняў і пацалаваў, і яна сцішылася і была такая радая! Але далей пацалункаў не пайшло.
Але чаму? Дзе я тут раблю памылку? Нехта пісаў, што мужчына часта гаворыць жанчыне больш, чым ёй патрэбна пра яго ведаць: ён сказаў і забыўся, а яна помніць. Не дзіва, што пасля маіх слоў («У мяне, акрамя цябе, нікога няма; ты самая лепшая дзяўчына» і г. д.), яна проста не чакае ад мяне нічога новага, у лепшым выпадку — паўтору. Але й паўтор не дасць ужо нейкага эфекту. Ёй цяпер трэба, мусіць, упэўніцца, ці яшчэ хто (лепшы, прыгажэйшы за мяне) не скажа такіх самых слоў. Сам жа я хачу ўжо нечага боль шага за паўтор і, што кепска, не адкладаючы.
План прыкладна такі: даць ёй зразумець, што я заўсёды ў яе пад рукою; не злаваць самому і не крыўдзіць яе (накшталт: ці ёсць у мяне надзея?); пастарацца знайсці сабе справу, каб не думаць пра гэта ўвесь час — і чакаць.
18.2.87
Учора ўвечары, упершыню за два месяцы, так лёгка і спакойна было на душы. Ішоў мокры снег, я хадзіў на вакзал тэлефанаваць у Гомель і думаў пра тое, як перад гэтым быў у лазні, раздзеты, і доўга глядзеў на сябе ў люстра, у якім адбіваўся з галавы да пят. Я ўсё зразумеў. Мне дваццаць чатыры гады, але фізічна я складзены, як пятнаццацігадовы падлетак. А твар зморшчаны, скура нясвежая — відаць, ад цыгарэт. А як страшэнна я схуднеў за гэты год! Вось дзе трэба шукаць прычыну, што з ЁЮ нічога не выйшла і не выходзіць. Яна не кахае мяне. І як можна кахаць такога?!
Няўжо калі б я быў таўсцейшы на дзесяць кілаграмаў і вышэйшы на дзесяць сантыметраў, яна пакахала б мяне яшчэ паўмесяца назад — у той жа дзень, калі я захацеў гэтага?! Так, можа быць. Чаго ж мне так страшна, калі я ведаю, што фізічна змяніцца не змагу?
І ўвечары страх прайшоў. Я думаў — а якую я сам сабе выбраў будучыню? Літаратурная работа, мінская кватэра, дача, машына — тыповы набор для шчасця тыповага сына вёскі. І ці не ёсць мой страх у тым, што будучыня гэтая можа для мяне не спраўдзіцца?
Але чаму я выбраў сабе такую, а не іншую будучыню? Бо яна такая ва ўсіх — у сэнсе, усе імкнуцца зрабіць сабе такую будучыню. Але раз я не такі, як усе, раз я проста фізічна горшы за астатніх, дык я магу раўняцца на іх?