Тое, што гэтыя маленькія арганізмы маюць у сабе дастаткова калорый, даказана блакітнымі кітамі, якія з’яўляюцца самымі вялікімі ў свеце жывёламі, а харчуюцца планктонам. Наш спосаб лоўлі з дапамогай маленькай сеткі, якую мы часта даставалі з вады пажаванай галоднымі рыбамі, здаваўся нам страшэнна прымітыўным, асабліва пасля таго, як аднаго разу, седзячы на палубе, мы ўбачылі кіта, які, праплываючы непадалёку ад нас, выкідваў каскады вады, проста працэджваючы планктон праз свае цэлулоідныя вусы. А аднойчы ўся наша сетка прапала ў акіяне.
— Чаму б вам, планктонаедам, не рабіць так, як ён? — пагардліва спыталі Тарстэйн і Бенгт у астатніх, паказваючы на кіта, які пускаў фантаны. — Набірайце проста ў рот і выдзімайце ваду праз вусы!
Мне даводзілася бачыць кітоў здалёк з параходаў, і я разглядаў іх чучалы ў музеі, але ніколі ў мяне не ўзнікала адчування, што гэтая гіганцкая туша з’яўляецца такой жа сапраўднай цеплакроўнай жывёлай, як, напрыклад, конь або слон. Вядома, як біёлаг, я прызнаваў, што кіт сапраўднае млекакормячае. Але сам па сабе ён уяўляўся мне з усіх пунктаў погляду вялікай халоднай рыбай. Цяпер жа, калі вялізныя кіты імчаліся да нашага плыта і плылі побач з ім, наша ўражанне было зусім іншым. Аднойчы мы, як звычайна, сядзелі за абедам ля самага краю плыта, так блізка ад вады, што, для таго каб спаласнуць кубкі, нам дастаткова было нахіліцца назад; раптам усе мы ўздрыгнулі ад нечаканасці, калі ззаду ў нас хтосьці цяжка засоп, нібы конь, плывучы па вадзе, і на паверхні з’явіўся вялікі кіт. Ён глядзеў на нас і быў так блізка, што мы бачылі яго дыхала, якое блішчала, нібы наглянцаваны бот. Было так дзіўна чуць сапраўднае дыханне сярод акіяна, дзе ўсе жывыя істоты не маюць лёгкіх і, бясшумна звіваючыся, варушаць сваімі шчэлепамі, што мы сапраўды адчувалі цёплае сяброўскае пачуццё да нашага старажытнага далёкага родзіча — кіта, які, гэтак жа як і мы, забраўся так далёка ў акіян. Замест халоднай, жабападобнай кітовай акулы, у якой не хапала розуму нават на тое, каб высунуць нос і пады́хаць свежым паветрам, на гэты раз нас наведаў хтосьці, хто нагадваў адкормленага вясёлага бегемота з заалагічнага саду, і зрабіў некалькі ўдыхаў і выдыхаў (мне гэта спадабалася больш чым што), перш чым апусціцца пад ваду і знікнуць.
Кіты наведвалі нас шмат разоў. Часцей за ўсё гэта былімаленькія марскія свінні і зубатыя кіты; яны вялікімі чародамі гулялі вакол нас на паверхні вады; але час-ад-часу сустракаліся і вялікія кашалоты або іншыя гіганцкія кіты, якія плавалі па адным або чародамі па некалькі штук. Іншы раз яны праплывалі, быццам караблі, на небасхіле, сюд-туд выкідваючы ў паветра фантаны вады, але часам яны накіроўваліся проста на нас. Першы раз, калі вялікі кіт змяніў курс і яўна знарок рушыў проста да плыта, мы падрыхтаваліся да небяспечнай сутычкі. Па меры таго як кіт набліжаўся, кожны раз, калі ён высоўваў галаву з вады, мы ўсё больш выразна чулі, як цяжка і рэдка пыхкае ён дыхаючы. Здавалася, што ў вадзе насілу рухаецца вялізная, таўстаскурая, нязграбная сухапутная жывёліна, гэтак жа не падобная на рыбу, як кажан не падобны на птушку. Кіт падплыў да левага борта, дзе мы ўсе сабраліся ля самага краю плыта; адзін з нас сядзеў на самым версе мачты і крычаў, што бачыць яшчэ сем ці восем кітоў, якія плывуць да нас.
Вялікі бліскучы чорны лоб першага кіта паказаўся не больш чым за два метры ад нас, але раптам ён апусціўся ў ваду, і потым мы ўбачылі, што вялізная сінявата-чорная спіна павольна слізганула пад плыт якраз пад нашымі нагамі. Нейкі час кіт ляжаў там, цёмны і нерухомы, а мы, затаіўшы дух, глядзелі ўніз на гіганцкую выгнутую спіну млекакормячага, куды большага ў даўжыню за ўвесь наш плыт. Потым яно павольна апусцілася ў глыбіню сіняватай вады і знікла з вачэй. Тым часам вакол плыта сабралася ўся чарада, але кіты не звярталі на нас увагі. Напэўна, людзі самі нападалі першымі на тых кітоў, якія рабілі шкоду сваёй велізарнай сілай і тапілі ўдарамі хваста кітабойныя баркасы. Усю раніцу мы бачылі вакол сябе кітоў, якія шумна саплі, у самых неспадзяваных месцах, але ні разу яны не штурханулі ні плыт, ні рулявое вясло. Яны былі цалкам задаволены тым, што спакойна гулялі ў асветленых сонцам хвалях. Але прыблізна а палове дня ўся чарада, быццам па сігналу, нырнула і знікла назаўсёды.
Не толькі кітоў даводзілася нам бачыць у сябе пад плытом. Падняўшы цыноўкі з чароту, на якіх мы спалі, мы маглі праз шчыліны між бярвенняў глядзець проста ўніз у празрыстую сінюю ваду. Паляжаўшы так пэўны час, можна было заўважыць грудны або хваставы плаўнік, які пагойдваўся ў вадзе, а час-ад-часу і ўсю рыбіну. Калі б шчыліны былі на некалькі сантыметраў шырэйшымі, мы маглі б з усімі выгодамі ляжаць у пасцелі з вудаю і лавіць рыбу пад сваімі матрацамі.
Самымі неадступнымі спадарожнікамі плыта былі залатыя макрэлі і лоцманы. Пачынаючы з таго моманту, калі першыя залатыя макрэлі далучыліся да нас у плыні Гумбольдта за бухтай Кальяо, не было таго дня за ўвесь час падарожжа, каб мы не бачылі буйных экземпляраў, якія звіваліся вакол нас. Што прыцягвала іх да плыта, мы не ведалі; магчыма, іх таямніча вабіла тое, што можна плаваць у цяньку, маючы над сабою дах, які няспынна рухаецца; а мо’, іх вабіла ежа, якую яны знаходзілі ў нашым агародзе з водарасцей і ракавінак, што махрамі звісалі з усіх бярвейняў і рулявога вясла. Абрастанне пачалося з тонкага роўнага слою зеляніны, але потым зялёныя нарасці водарасцей сталі павялічвацца з надзвычайнай хуткасцю, так што «Кон-Цікі», карабкаючыся па хвалях, меў выгляд нейкага барадатага марскога бога. А сярод зялёных водарасцей быў любімы прытулак малюсенькіх малявак і нашых безбілетных пасажыраў — крабаў. Адзін час плыт запаланілі мурашкі. У некаторых бярвеннях былі дробныя чорныя мурашкі, і калі мы апынуліся ў моры і драўніна пачала ўбіраць у сябе вільгаць, мурашкі выпаўзлі і перабраліся ў спальныя мяшкі. Яны былі ўсюды і так кусалі і мучылі нас, што мы пачалі пабойвацца, каб яны не выжылі нас з плыта. Але паступова, калі ў акіяне нас пачало ўсё часцей заліваць хвалямі, мурашкі зразумелі, што такія ўмовы не для іх, і толькі некалькі паасобных насякомых вытрымалі падарожжа цераз акіян. Лепей за ўсіх, таксама як і крабы, адчувалі сябе на плыце марскія качачкі даўжынёю 25—40 міліметраў. Яны пладзіліся сотнямі, асабліва на падветраным баку плыта, і як толькі мы адсылалі дарослых рачкоў у кацёл на суп, маладыя лічынкі ўкараняліся і ішлі ў рост. Рачкі гэтыя мелі свежы і прыемны смак; для салаты мы бралі водарасці — іх таксама можна было есці, але яны былі не такія смачныя. Фактычна мы ні разу не бачылі, каб залатыя макрэлі жывіліся ў агародзе, але яны раз-по-раз паварочваліся сваім бліскучым брухам угору і падплывалі пад бярвенні.
Залатая макрэль — трапічная рыба з бліскучай афарбоўкай — звычайна бывае ў даўжыню ад 100 да 135 сантыметраў і мае вельмі сплюснутае тулава з надта высокай галавой і шыяй. Аднойчы мы выцягнулі на плыт рыбіну даўжынёй 143 сантыметры; яе галава мела ў вышыню 37 сантыметраў. Расфарбоўка ў залатой макрэлі надзвычай прыгожая. У вадзе яна пераліваецца сінімі і зялёнымі колерамі, нібы мясная муха, і зіхаціць залаціста-жоўтымі плаўнікамі. Але калі мы выцягвалі іх з вады, часам назіралася дзіўная з’ява. Паміраючы, рыба паступова змяняла афарбоўку: спачатку станавілася серабрыста-шэрай з чорнымі плямамі, а потым уся серабрыста-белай. Гэта працягвалася чатыры — пяць мінут, пасля чаго зноў павольна аднаўлялася ранейшая афарбоўка. Нават у вадзе залатая макрэль іншы раз змяняе, як хамелеон, свой колер; часта мы заўважалі «новую разнавіднасць» бліскучых рыб меднага колеру, якія, як выяўлялася пры больш блізкім знаёмстве, былі нашымі старымі спадарожнікамі — залатымі макрэлямі.
Высокі лоб рабіў залатую макрэль падобнай на бульдога са сплюснутымі бакамі; і калі драпежнік, нібы тарпеда, кідаўся ў пагоню за чарадой лятучых рыб, ён сваім ілбом рассякаў паверхню вады. Калі залатая макрэль была ў добрым настроі, яна паварочвалася на бок, шпарка імчалася наперад, падскаквала высока ў паветра і, нібы блін, плазам шлёпалася назад; такія скачкі паўтараліся праз аднолькавыя прамежкі часу і кожны раз суправаджаліся слупам пырскаў. Ледзь толькі яна паспявала плюхнуцца ў ваду, як з’яўлялася ў паветры зноў і зноў. Але калі яна была ў кепскім настроі, напрыклад, калі мы выцягвалі яе на плыт, тады яна кусалася. Тарстэйн некалькі дзён накульгваў і хадзіў з анучкай, абвязанай вакол вялікага пальца на назе, бо трапіў ім у рот залатой макрэлі, якая не прапусціла зручнага выпадку запусціць зубы крыху мацней, чым звычайна. Вярнуўшыся на радзіму, нам даводзілася чуць, што залатыя макрэлі іншы раз нападаюць на людзей у час купання і з’ядаюць іх. Гэта было кепскім кампліментам для нас, калі ўлічыць, што мы кожны дзень купаліся сярод залатых макрэлей, не выклікаючы ў іх асаблівай цікавасці. I ўсё-такі яны былі небяспечныя драпежнікі, бо мы знаходзілі ў іх страўніках і кальмараў і цэлых лятучых рыб.
Лятучыя рыбы былі любімай ежай залатых макрэлей. Варта было чаму-небудзь плюхнуць на паверхні вады, і яны стрымгалоў кідаліся туды, спадзеючыся, што гэта лятучая рыба. Часта ў дрымотны ранішні час, калі мы ,жмурачыся, вылазілі з каюты і яшчэ сонныя акуналі зубную шчотку ў акіян, мы адразу прачыналіся, падскакваючы ад нечаканасці, убачыўшы пятнаццацікілаграмавую рыбіну, якая маланкай вылятала з-пад плыта і расчаравана тыцкалася носам у зубную шчотку. Бывала, што мы спакойна снедалі, седзячы на краі плыта, а ў гэты час залатая макрэль выскаквала з вады і так шлёпалася на бок, што марская вада залівала нашы спіны і трапляла ў ежу.
Аднойчы, калі мы сядзелі за абедам, з Тарстэйнам здарыўся выпадак, які бывае толькі ў самых неверагодных апавяданнях паляўнічых. Ён раптам паклаў відэлец і апусціў руку ў акіян; перш чым мы зразумелі, што здарылася, вада забурліла, і вялікая залатая макрэль, звіваючыся, апынулася сярод нас.
Аказваецца, Тарстэйн схапіў канец лёскі, якая павольна праплывала паўз нас і на другім канцы якой вісела на кручку зусім ашаломленая залатая макрэль, тая самая макрэль, што парвала лёску Эрыка, калі ён рыбачыў некалькі дзён таму назад.
Не было таго дня, каб шэсць — сем залатых макрэлей не суправаджалі нас, кружачы вакол плыта і пад ім. У іншы дзень, праўда, іх магло быць толькі дзве або тры, але затое назаўтра іх з’яўлялася штук трыццаць або сорак. Звычайна, калі мы хацелі мець на абед свежую рыбу, дастаткова было папярэдзіць аб гэтым кока за дваццаць мінут загадзя. Тады ён прывязваў кавалак шпагату да кароткай бамбукавай палкі і чапляў на кручок палову лятучай рыбы. I ў той жа момант, рэжучы галавой паверхню вады ў пагоні за кручком, з’яўлялася залатая макрэль; а за ёю па пятах імчаліся яшчэ дзве ці тры. Гэта была цікавая рыбная лоўля. Мяса толькі што злоўленай залатой макрэлі было тугое і смачнае; яно нагадвала адначасова траску і сёмгу і не псавалася дні два, а большага нам і не трэба было, бо рыбы ў акіяне хапала.
Знаёмства з лоцманамі адбывалася ў нас інакш. Акулы прыводзілі іх і пасля сваёй смерці пакідалі нам для ўсынаўлення. Ужо неўзабаве пасля нашага адплыцця плыт наведала першая акула. А потым яны сталі амаль штодзённымі гасцямі. Часам акула проста падплывала, каб паглядзець на плыт, і, апісаўшы вакол нас адзін ці два кругі, плыла далей на пошукі здабычы. Але часцей акулы прыстройваліся за кармой, якраз ззаду рулявога вясла; там яны ляжалі зусім бясшумна, пазіраючы то на адзін, то на другі борт, і толькі зрэдку ледзь прыкметна варушылі хвастом, каб не адстаць ад плыта, які спакойна рухаўся наперад. Шэра-блакітнае тулава акулы, асветленае праменнямі сонца, калі яна знаходзілася ля самай паверхні вады, здавалася бураватым; яно ўзнімалася і апускалася разам з хвалямі, так што спінны плаўнік увесь час пагрозліва тырчаў з вады. Калі мора было бурным, хвалі іншы раз падымалі акулу куды вышэй плыта, тады яна велічна плыла да нас у суправаджэнні мітуслівай світы маленькіх лоцманаў, якія трымаліся ўвесь час перад яе пашчай, і мы бачылі яе ўсю цалкам, нібы ў шкляной скрыні. На працягу некалькіх секунд нам здавалася, што і акула і яе паласатыя спадарожнікі вось-вось апынуцца на самом плыце, але потым плыт грацыёзна нахіляўся ў падветраны бок, карабкаўся на грэбень хвалі і спускаўся з другога боку яе.
Спачатку мы ставіліся да акул з вялікай павагай; прычынай таму былі іх рэпутацыя і пагрозлівы выгляд. У гэтым завостраным тулаве, якое было не што іншае, як вялізны клубок стальных мускулаў, таілася шалёная сіла, а шырокая пляскатая галава з маленькімі зялёнымі кашэчымі вачыма і шырачэзнай пашчай, у якой мог змясціцца футбольны мяч, сведчыла аб бязлітаснай прагнасці. Калі чалавек ля руля крычаў «акула ўздоўж правага борта» або «акула ўздоўж левага борта», мы выскаквалі на палубу, хапалі ручныя гарпуны і восці і станавіліся ў рад уздоўж краю плыта. Звычайна акула бясшумна плавала вакол нас, ледзь не прыціскаючыся спінным плаўніком да бярвенняў. Наша павага да акулы яшчэ больш вырасла, калі мы ўбачылі, што восці гнуліся, як спагецці, адскакваючы ад падобнай на наждачную паперу брані на спіне акулы, а наканечнікі ручных гарпуноў ламаліся ў час гарачай сутычкі. Калі нам і ўдавалася прабіць скуру акулы і дабрацца да яе мускулаў і храсткоў, гэта прыводзіла толькі да хвалюючай барацьбы; вада вакол нас кіпела, але ўсё канчалася тым, што акула вырывалася і ўцякала, а на паверхні вады заставалася маленькая маслістая пляма, якая паступова расплывалася.
Каб не страціць наш апошні гарпун, мы звязалі ў пучок некалькі самых вялікіх рыбалоўных кручкоў і засунулі іх у тулава залатой макрэлі. Потым мы спусцілі прынаду за борт, прычым прадбачліва замянілі лёску стальным шматжыльным тросікам, які мы прымацавалі да канца нашай выратавальнай вяроўкі. Акула падплыла павольна і рашуча; высунуўшы галаву над вадой, яна разявіла сваю падобную на серп пашчу, рвануўшы, схапіла цалкам залатую макрэль і праглынула яе. Тут яна і папалася. Распачаўся бой, у час якога акула ўспеніла ўсю ваду вакол плыта, але мы моцна ўчапіліся за вяроўку і падцягнулі вялізнага драпежніка, які супраціўляўся з усяе сілы, да самых бярвенняў кармы; там акула ляжала ўжо спакойна, нібы чакаючы, што будзе далей, і толькі шырока разяўляла пашчу, быццам хочучы запалохаць нас радамі сваіх вострых, як піла, зубоў. Хваля, што набегла ў гэты момант, ускаціла акулу на край слізкіх ад водарасцей бярвенняў; накінуўшы вяровачную пятлю на хваставы плаўнік страшыдла, мы хуценька адбегліся на пачцівую адлегласць і пачалі чакаць, пакуль закончыцца ваенны танец.
У храстку першай акулы мы знайшлі наканечнік нашага ўласнага гарпуна і спачатку думалі, што гэтым тлумачыцца яе параўнальна слабае супраціўленне. Але пазней мы такім жа чынам лавілі адну акулу за другой, і кожны раз без асаблівай цяжкасці. Як бы ні тузалася і ні ўпіралася акула, як бы ні прыходзілася нам напружвацца, каб падцягнуць яе ў вадзе, яна рабілася зусім бездапаможнай і пасіўнай і ніколі не магла поўнасцю паказаць сваю страшэнную сілу, калі толькі нам удавалася туга нацягваць лёску, не паддаючыся ні на сантыметр у гэтай барацьбе — «хто каго перацягне». Акулы, якіх мы выцягвалі на плыт, звычайна мелі ў даўжыню ад двух да трох метраў, і сярод іх трапляліся і блакітныя і бурыя. У апошніх скура, што абцягвала мускулы, была вельмі цвёрдай; для таго каб праткнуць яе вострым нажом, мы павінны былі біць з усяе сілы, і нават тады нож часта адскакваў. На жываце скура была такая ж непрабіваемая, як і на спіне, і адзіным слабым месцам з’яўляліся шчэлепныя шчыліны ля галавы, па пяць штук з кожпага боку.
Выцягнуўшы акулу з вады, мы амаль заўсёды бачылі на яе тулаве чорных слізкіх прыліпалаў. З дапамогай авальнага прысоска на цемені пляскатай галавы яны прылепліваліся так моцна, што нам не ўдавалася адарваць іх, хоць мы з усяе сілы цягнулі за хвост. Але прыліпалы самі маглі адчапіцца і, як згледзець вокам, перабрацца на другое месца. Калі ім надакучвала вісець, моцна прысмактаўшыся да акулы, а іх стары гаспадар не збіраўся вярнуцца ў акіян, яны саскаквалі з яго і знікалі між шчылін плыта, каб плыць на пошукі другога гаспадара. А калі прыліпала не знаходзіў акулы, ён часова прысмоктваўся да скуры якой-небудзь іншай рыбы.
Прыліпалы бывалі розныя — і з палец і сантыметраў трыццаць у даўжыню. Мы спрабавалі паўтарыць стары хітры прыём палінезійцаў, якім яны часам карыстаюцца, калі ім удаецца злавіць жывога прыліпалу. Яны прывязваюць вяровачку да яго хваста і пускаюць у ваду. Прыліпала стараецца прысмактацца да першай трапіўшай на вочы рыбы і чапляецца за яе так моцна, што шчаслівы рыбак можа выцягнуць разам з прыліпалам і рыбу, на якой той трымаецца. Нам не шанцавала. Кожны раз, як толькі мы выпускалі прыліпалу з прывязанай да яго хваста вяровачкай, ён як мага хутчэй кідаўся да плыта і моцна прысмоктваўся да аднаго з бярвенняў, думаючы, што яму трапілася надзвычай добрая вялікая акула. I там ён вісеў, як бы мы ні тузалі за вяроўку. З цягам часу ў нас з’явілася досыць многа такіх невялічкіх прыліпалаў; яны, пагойдваючыся, упарта віселі сярод ракавінак на бярвеннях плыта і падарожнічалі з намі па Ціхім акіяне.
Але прыліпалы былі дурныя і непрыгожыя і ніколі не станавіліся нашымі любімцамі, як іх вясёлыя таварышы — лоцманы. Лоцманы — маленькія цыгарападобныя, паласатыя, нібы зебры, рыбы, якія шпарка плывуць чародкамі перад мордай акулы. Яны атрымалі такую назву таму, што, як калісьці шмат хто думаў, яны служылі лоцманамі для свайго падслепаватага сябра, паказваючы яму дарогу ў моры. На справе ж, яны проста рухаюцца разам з акулай і калі дзейнічаюць незалежна ад яе, дык толькі ў тых выпадках, калі на вочы ім трапляе якая-небудзь ежа. Лоцман суправаджае свайго гаспадара і ўладара да апошняй хвіліны. Але паколькі ён не здольны прычапіцца да скуры гіганта, як гэта робяць прыліпалы, ён доўга не можа апамятацца ад здзіўлення, калі яго стары гаспадар раптам знікае ў паветры і не вяртаецца назад. Тады лоцманы пачынаюць разгублена мітусіцца ўзад і ўперад у пошуках гаспадара і заўсёды вяртаюцца і круцяцца ля кармы плыта, дзе знікла акула. Час ідзе, але акула не вяртаецца, і яны вымушаны шукаць сабе новага гаспадара і ўладара. А пад бокам, бліжэй за ўсіх — сам «Кон-Цікі».
Калі мы лажыліся на край плыта і звешвалі галовы ў празрыстую ваду, ніжняя частка плыта здавалася нам брухам нейкага марскога страшыдла; рулявое вясло нагадвала хвост, а кілі тырчалі нібы тупыя плаўнікі. I паміж імі адзін ля аднаго плавалі ўсе ўсыноўленыя намі лоцманы, якія не звярталі ніякай увагі на галовы людзей, што пускалі бурбалкі; хіба толькі адна — дзве рыбкі імкліва кідаліся ўбок і тыцкаліся нам у нос, каб пасля гэтага зноў спакойна вільнуць назад і заняць сваё месца ў радах нястомных плыўцоў.
Нашы лоцманы патрулявалі двума атрадамі: большая частка плавала паміж кілямі, астатнія прыгожым, падобным на веер строем рухаліся перад самым носам плыта. Час-ад-часу яны імкліва кідаліся ўбок, каб схапіць якую-небудзь прыгодную для яды драбязу, што праплывала міма; а пасля нашых абедаў, калі мы мылі за бортам пасуду, можна было падумаць, што разам з аб’едкамі мы высыпалі ў ваду цэлую скрынку цыгар — паласатых лоцманаў. Яны не прапускалі, папярэдне не пазнаёміўшыся, ніводнага кусочка, і калі ён быў не расліннага паходжання, то лоцманы адразу ж глыталі яго. Гэтыя пацешныя рыбкі туліліся пад нашым; крыльцам з такой дзіцячай даверлівасцю, што мы, нібы тыя акулы, адчувалі да іх нейкую бацькоўскую спагаду. Лоцманы зрабіліся марскімі любімцамі «Кон-Цікі», і было ўстаноўлена «табу», якое забараняла крыўдзіць іх.