А так ён сведка i катаванняў, i падзямельных стрэлаў, i начнога закопвання, i сам выйшаў з таго палітычнага пекла, i мяне ўжо двойчы — цераз ліловую, з мноствам наклеек, крыху зацапаную папку — уводзіў туды ж...
Ці вытрымаў бы я яшчэ i трэці раз?
Выпісваю блакнотнае:
«Бывае так горка i цёмна ад тое папкі, што ўчора нават... праўда, упершыню, падумалася: няхай бы лепш я, ужо адзін, апошні з сясцёр i братоў, застаўся лепш пры тым варыянце Валодзевага канца, які мы ведалі да знойдзенага муштука!.. Хоць «ведалі» не падыходзіць — толькі меркавалі...»
За пятнаццаць месяцаў, падораных муштуком i папкай, я многа чытаў блізкага майму болю, патрэбнага для маёй задумы. Турэмныя ды лагерныя ўспаміны тых людзей, што выжылі. Яны — i нямногія з ліку забітых ды замучаных, ix адначаена i многа, калі далічыць i тых, пра каго яны расказалі, a ўлічыўшы ix права i абавязак гаварыць i за тых, што самі ўжо нічога не скажуць, ix — вялікае мноства. Бо праўда ix — найвялікшая.
Гэтая праўда свяціла i мне, дапамагаючы ад свайго, сямейнага ісці шырэй. I тое, чым я хачу падсумаваць свае пошукі, свой роздум, мне цяжка дый i не трэба аддзяляць ад таго, што я ўзяў ад народжанай у пакутах праўды другіх людзей, ад ix вопыту, што мне дапамагала ў цяжкія хвіліны.
Справу чытаў я двойчы, з пакутлівай пільнасцю. Раіўся з двума юрыстамі, у Кіеве i ў Мінску. Па маёй просьбе, з ужо адасланай папкі, мне прыслалі ксеракопіі чатырох вырашальных дакументаў: з аднаго боку — выпіска з пратакола пасяджэння «тройкі» i з акта пра выкананне прысуду, а з другога боку — заключэнне па архіўна-следчай справе па абвінавачанні i акрэсленне ваеннага трыбунала,— прысуд i забойства, расследаванне i рэабілітацыя, яшчэ ад на чалавечая гісторыя, заключаная ў векапомных датах: 1937-1956. I шкодніцтва (артыкул 54-7 украінскага Крымінальнага кодэкса), i шпіянаж (артыкул 54-6) юрыдычна палічаны поўнасцю бяздоказнымі. Так i падкрэслена: «не нашло своего подтверждения». Ca спасылкамі на розныя архіўныя нумары i абрэвіятуры. А тое, што як між іншым, дадаткова, без якога-небудзь артикула, ушчэмлена паміж тымі «вінамі» — служба ў белых i дэзерцірства ад чырвоных — пры разглядзе справы на рэабілітацыю праігнаравана зусім, не згадваецца аніяк...
Што застаецца?
Жахлівы махавік круціўся ва ўсю няспынную сілу, жорны малолі, не буксуючы ў чалавечай крыві. I брату майму, як i многім, патрэбен быў той, хто штурхане пад махавік, у жорны, i той знайшоўся. Гэта мог быць i загадкавы М., яўрэй, i нехта рускі, украінец, беларус — у мярзотнікаў таксама ж ёсць свой няпісаны інтэрнацыянал. Імёны членаў яго з надзейнай сакрэтнасцю, відаць, наперад ахоўваючы сакрэты метадаў, схаваны недзе ў іншых папках, кажуць: з паметкай «агентурные сведения», i папкі тыя не паказваюць нават «у парадку выключэння». Ба ўспамінах людзей, якія цудам ацалелі ў жорнах «класавай барацьбы», мне двойчы сустрэлася такое акрэсленне «судоў» i «асобых нарад»,— судзілі не за што, а дзеля чаго. Чалавека трэба было знішчыць, камусьці гэта было патрэбна, i яно рабілася. З усёй каравасцю крыважэрнага хамства, з тоўстымі белым! ніткамі юрыдычнага дылетанцтва, з магільнай неразгаданасцю падтэксту. Многа ўсялякіх варыянтаў у тым падтэксце, а вядома агульнае адно — такі быў час i лад.
Яшчэ два запісы з розных дзён.
Першы — зроблены адразу пасля другога чытання справы:
«...Душа мая зыоў дакранулася да бездані жаху, ужо ў большим спакоі, аднак i зноў яна смуткуе, няхай сабе не смяротна, як у Валодзі было, але блізка да гэтага. Хрысту было лягчэй: ён жа i Богачалавек, i тры апосталы, найвярнейшыя з дванаццаці, былі пры ім. А брату майму не было каму сказаць у безвыходнасці чалавечай тугі: «Душа моя скорбит смертельно; побудьте здесь и бодрствуйте со мною...»
I другі запіс, пазнейшы:
«I зноў, i ўжо даўно не ўпершыню вяртаецца бачанне страшэнна невымернай чалавечай крыўды i абразы. Ён працаваў сумленна, жыў сціпла, шчасліва ў сям'і, i вось яго бяруць, катуюць датуль, пакуль яму не стане абыякава, што перапісваць пад дыктоўку (тое «заявление»), што падпісваць, нібы нямоглай старэчай рукой (тыя тры пратаколы), тады яшчэ паўгода — скатаванага да слепаты, зламанага, зганьбаванага — трымаюць за кратамі, каб потым завезці за сто з гакам кіламетраў, у галоўнае падзямелле, дзе ў рабочым парадку, на масавым канвееры застрэліць ва ўпор у скронь ці ў патыліцу, а потым механізавана, на транспартнай стужцы выкаціць у грузавік,— ноччу! ноччу! — завезці далей за горад, у лес, i закапаць разам з мноствам таксама скатаваных, зламаных, зганьбаваных, у скронь ці ззаду застрэленых, навекі,— бо так i лічылі каты-следчыя, атлусцелыя «троечнікі» ірадавыязабойцы,— навекі, наглуха закапаных у «праклятае народам» небыццё. Разам з усімі бездапаможнымі пратэстамі, заклікамі да справядлівасці, з мільённадушным адчаем: за што? у імя чаго?..»
Пры той жахлівай масавасці генацыду — у адным чалавечым лёсе няма нічога надзвычайнага.
Апроч цуду з імянным муштуком, цуду — аднаго на сотні тысяч ці на мільёны. I мне так неабходна найясней убачыць, як расказачь пра гэта — пра звычайнасць i незвычайнасць, універсальнасць трагедыі, заключанай, як у маленечкай кроплі, у гісторыі адной чалавечай сям'і. На прыкладзе свайго мне лепш, а можа, i найлепш відно, як гэта жудасна — замучыць, забіць невінаватага. Думаючы пра мільёны, адзін бачыцца вельмі маленькім, у вялікай краіне, тым больш ва ўсім вялізным свеце гэта так мала — адзін. A ў сям'і, у душах родных гэта ж цэлы свет болю. A ў душы найраднейшай — у матчынай? Я памятаю, я чую зноў, як яна плакала начамі... Не ведаю, што адчуваў бы я як сын яго, як бацька, як шчыры друг. Я адчуваю сваё, як ледзь не па-сыноўняму малодшы брат. Так пазнаю, i яшчэ пазнаю свайго таямнічага, амаль зусім невядомага... Вось я чытаю пра допыты, пакуты, стойкасць i ламанне i ўвесь час міжволі думаю пра свайго. Ён трымаўся чатыры месяцы. Ён быў, як маці казала, «гарачы i горды», i гэта раз'юшвала катаў, яшчэ ўзмацняла яго i так невыносныя пакуты. Сам ён зламаўся? Яго зламалі! Як многіх, вельмі многіх... Гляджу на фота яго, адно з апошніх, ужо, як мне здаецца, з тым сумам у вачах, гляджу найменшы на найстарэйшага, цяпер старэйшы за яго на паўстагоддзя, i хочацца бацькавым любімым словам сказаць, i я гавару: «Голубчик мой!..» I плачу за ўсіх, за бацькоў, за сясцёр i братоў. I за Валю ягоную, нашу мілую Валю, якая плакала б цяпер найбольш.
«Віна» з пакутнікаў пераходзіць на віну над крэслена, без двукосся — на іхніх «суддзяў», на той час, на тую палітыку, аслепленасць, апантанасць, чуму, халеру... штосьці яшчэ горшае!.. I як ні многа я чытаў i слухаў пра той генацыд, не памятаю, каб сярод прычын, якія спрыялі яму, накіроўвалі яго, была названая яшчэ ад на прычына, вельмі істотная, з найгалоўнейшых — партыйная дысцыпліна, што спараджала, натхняла, апраўдвала выканаўцаў...
У «Выпісцы з пратакола пасяджэння Тройкі», нібы незаўважна, сціпла, стаіць такая вышынская фраза: «В проведении шпионской деятельности сознался». I яна там, для «тройкі» — галоўнае. Агавор самога сябе, выбіты катаваннямі, быў для ахвяры не проста небяспечны, а смяротны. Канцоўка ў «заявлении», трафарэтна прадыктаваная вязню, з тым «сознавшись чистосердечно прошу даровать мне жизнь и дать возможность исправиться» — гэта банальны інквізітарскі цынізм. Ужо само накіраванне следствам справы на «асобую нараду» азначала i суд i прысуд адразу...
A быў жа яшчэ i нагавор. На ветэрынара Клісенку, таварыша па працы. Таксама выбіты катаваннямі, а тым не менш такі мне балючы. I радасна, што нагавор Клісенку не зашкодзіў. Праз два месяцы пасля вочнай стаўкі з Валодзем ён быў выпушчаны з турмы пад распіску пра нявыезд, дапушчаны да ранейшых абавязкаў, каб потым, у маі трыццаць дзевятага, калі ўжо не было яжоўшчыны, а прыйшло берыеўскае ўступнае паслабленне, быць апраўданым пракуратурай «як няправільна арыштаваны». Не ўзяўся пад увагу i той «антысавецкі анекдот», які, дарэчы, не падняўся да самога Сталіна, a быў нібыта расказаны пра Калініна. Сяржант Сагалаеў, які i следства вёў, i пратакол вочнай стаўкі падпісваў, вышэй узняцца не асмеліўся...