Николай Якутскай
Төлкө
Маҥнайгы кинигэтэ
ХАРАҤА ТҮҮН
Маҥнайгы баһа
I
От-мас сэбирдэҕэ хагдарыйан, сарт кутуругун курдук, саһарар. Болоорхой ыарахан былыттар күнү күлүктээн усталлар. Күүстээх тыал күнүстэри-түүннэри куһуйар. Бадараан тоҥор. Күөл уутун бүүрүгэ чарчыйа мууһурар. Өр-өтөр буолбат хаар түһэр. Таһырдьаттан киирбит киһи, оһоххо илиитин салла-салла:
Ычча-о! Кыһалҕалаах кыһын обургубут дьэ эмиэ кэллэ ээ! диэн бабыгырыыр.
Бу тымныы түспүтүттэн, хаар сири саппытыттан, күөл мууһа тоҥмутуттан баай эрэ ыаллар үөрэллэр. Үөрүмүнэлэр даҕаны, сайын устата көлүллүбэккэ-мииниллибэккэ, күөх сирэм сүмэтигэр мэччийэн, хончойор саалламмыт, бигээн көрдөххө ойоҕоһун уҥуоҕа биллибэт гына уойбут аттарын хамначчыттарыгар туттаран, айааһаттаран, киэҥ сиринэн кэлэр-барар кэмнэрэ кэлэн истэҕэ дии.
Хаар хаҥыыр. Өрүстэр, үрэхтэр муустара турар. Айан суола аһыллар, сырыы элбиир. Баайдар, эмис сүөһүлэриттэн талан, идэһэлэнэллэр. Эргиэн-атыы үгэнэ буолар.
Оттон кыаммат кыра-дьадаҥы дьон, кыһыҥҥы тымныы кыһарыйан, аас-туор олох ыксатан, кэлэр саас, сайын үтүө күннэрин баайдарга атыылаан, хабалаҕа киирэр кэмнэрэ ыган тиийэн кэлэн истэҕэ дии.
Халлаан тымныйдар тымныйан барар. Күн, саха дьахтарын дьабака бэргэһэтин үрүҥ көмүс туоһахтатын курдук, нэһиилэ кылбайан көстөр, сырдыгы, сылааһы кыайан биэрбэт буолар. Кини, саҥа тахсан иһэн, кэрии тыа кэтэҕэр түһэн саһар.
Ол курдук, бу бүгүн эмиэ кыһыҥҥы күн төгүрүк алаас арҕаа эҥээринээҕи тыа кэтэҕэр саҥа киирэн эрдэҕинэ, илиҥҥи аартыгынан икки сыарҕалаах ат көһүннэ.
Орто Бүлүү улууһун бастыҥ баайа Харатаайап кулуба суос-соҕотох кыыһа Маайа, бу кэлэн иһэр дьон кини аатын ааттаан иһэллэрин билбэккэ, хамначчыт кыргыттары кытта хотон-балаҕаҥҥа киирэн кэпсэтэ, күлэ-оонньуу олордо.
Маайа быйыл күһүн сүүрбэ иккитин туолан, эт тутан, ситэн-хотон сылдьар. Кини ийэтин Ылдьаананы маарынныыр, арыы-саһыл ыраас хааннаах, кэҥэс соҕус чэмэлкэй хара харахтаах, көнө муруннаах, кулуһун курдук көбүс-көнө уҥуохтаах, синньигэс биилин ааһа түһэр долгуннурар хара суһуохтаах нарын бэйэлээх кыыс.
Аттаах дьон тэлгэһэҕэ киирэн тохтоотулар. Аттара илистибититтэн сэрэйдэххэ, ыраахтан сылдьар айан дьоно быһыылаахтар.
Хамначчыт кыргыттар, үтүрүһэ-үтүрүһэ, аанынан быгыаластылар, түннүгүнэн өҥөҥнөстүлэр.
Оок-сиэ, сыарҕалара кырааскалаах.
Сыарҕалыын, дугалыын көмүс нобуорунай!
Бэдэр суорҕан үллүктээх, хара эһэ тириитэ тэллэхтээх инники сыарҕаттан кырдьа барбыт киһи бэрт ыараханнык оронон турда. Бэргэһэтин кырыатын ыраастанна, олбуор иһин эргим-ургум көрүтэлээтэ.
һыы, баай да дьон Бэдэр үллүктээхтэр!
Па диибин даҕаны оҕонньор эбит буолбат дуо? диэн Маайа кэлэйбит курдук саҥа аллайда.
Аҕата быһыылаах.
Бөрө суорҕан үллүктээх кэлин сыарҕаҕа туох да баара биллибэт. Кырдьа барбыт киһи, аттары баайталаан баран, бөрө үллүгү арыйа тарта, тугу эрэ саҥаран тыына бурҕаҥнаата. Сыарҕа иһиттэн хара саһыл тыһа бэргэһэ көһүннэ, онтон хара дыраап сонноох синньигэс эдэр киһи ойон турда. Кэлбит дьон иккиэн, дьоһумсуйа туттан, Харатаайап кулуба хоруобуйалаах саҥа улахан дьиэтин диэки бардылар.
Иккиһэ эдэр Уола быһыылаах!
Эмиэ кимнээхтэрбит кэллэхтэрэй? Маайа, хайаан да миигин ыйыттара кэллэхтэрэ диэн, сирэйэ кытарда.
Күн киирдэ. Хотон-балаҕан иһэ борук-сорук буолла. Кыргыттар сүөһүлэри хотоҥҥо киллэртии таҕыстылар. Маайа дьиэтигэр тахсарга тиэтэйбэккэ олордо.
* * *
Харатаайаптаах аҕыс оҕону көммүттэрин кэннэ Маайа төрөөбүтэ. Кинини, бу сордоох эмиэ сотору өлөрө буолуо диэн, бороохтуйуор диэри, үс ый кэриҥэ, сүрэхтэппэккэ олорбуттара.
Сүрэхтэппит күннэриттэн ыла Харатаайаптаах дьиэлэригэр Маайа аата дьонун уоһуттан түспэт буолбута. Кини иннигэр төрөөн өлбүт аҕыс оҕо ахтыыта, аһыыта, таптала барыта мунньуллан Маайаҕа тиксибитэ.
Сылтан сыл ааһан испитэ. Маайа улаатан истэҕин ахсын соҕотохсуйан дьиэтигэр улам тэһийбэт буолан барбыта. Таһырдьа таҕыстар эрэ, куруутун элбэх дьонноох сиргэ хамначчыттар олорор туруорбах балаҕаннарыгар киирэрэ. Хамначчыт кыргыттар бастаан утаа, хотуннарыгар Ылдьаанаҕа үтүө оҥороору, Маайаны араастаан саатата сатыыллара. Онтон улам таптаан, бу кыыһы доҕордорун курдук көрөр буолбуттара.
Кыыһа хамначчыттарын кытта бодоруһарын, оонньуурун көрөн, аҕата ийэтин сэмэлиирэ, мөҥөрө:
Оҕобут, эйигин удьуордаан, хамначчыттартан арахпат Ол да иһин этэллэр эбээт: «Ыт баһа көмүс кытахтан төкүнүйэр», диэн Кыыскын хамначчыттары кытта бодоруһуннарыма!
Ылдьаана бу дьиэҕэ сүктэн кэлиэҕиттэн ыла көмүскэтэрэ эрэ көмүскэтин уута, харыһыйтарара эрэ хараҕын уута этэ. Бастаан, кэргэнин аҕата тойоно баарына, хас күннэтэ аайы кини дьадаҥы, быстыбыт, кумалаан төрүттээҕэ ахтыллара, кинини онон сирэй-харах анньаллара. Ол олус кыһыылаах-абалаах этэ. Тойоно өлбүтүн кэннэ өтөр буола-буола аны кэргэнэ кинини ити курдук хомуруйар буолбута. Ылдьаана, итинник сэмэни-суҥханы истимээри, кыыһын Маайаны «хамначчыттар балаҕаннарыгар сылдьыма» диэн буойа сатыыра да, оҕо аата оҕо, быыс буллар эрэ бара турара.
Сэмэн Уйбаанабыс улууһугар кулубанан ананар кэмигэр Маайа уончалаах кыысчаан этэ. Аҕата сотору-сотору Бүлүү куоратыгар киирэрэ. Ол сылдьан, куорат баайдарын оҕолоро оскуолаҕа үөрэнэллэрин көрөн, ымсыыра саныыра. Биирдэ кини, куораттан тахсан баран, кэргэнигэр Ылдьаанаҕа эппитэ:
Маайабытын үөрэттэрэрбит хайдах буолуой?
Ылдьаана ону истиэн баҕарбатаҕа. Оҕото киниттэн ырааттаҕына, өлбүтүн-сүппүтүн курдук саныах быһыылааҕа. Онон Маайаны оскуолаҕа биэрбэтэхтэрэ.
Сотору соҕус Бүлүү куоратыттан ыспараанньык тойонтон суруктаах икки казак Аркадий Романович Эхов диэн көскө уураахтанан кэлбит политическай сыылынайы таһаарбыттара.
Эхов кып-кыһыл хааннаах, хагдарыйбыт бэттиэмэ курдук саһарымтыйан көстөр куударалаах баттахтаах, хойуу будьурхай бытыктаах, сааскы былыта суох халлаан кэриэтэ ыраас күөх харахтаах хатыҥыр соҕус нуучча киһитэ этэ. Эховы көрбүт эрэ киһи: «Ама, маннык бэйэлээх киһи туох куһаҕаны оҥорбут үһү!» диэххэ айылааҕа. Оттон кинини кытта кэлбит докумуон этэринэн, Эхов, Петербург куорат университетыгар үөрэнэ сылдьан, Александр II ыраахтааҕыны өлөрөр соруктаах студенческай бөлөххө кыттыбыт эбит. Кинини 1876 сыллаахха Петропавловскай кириэппэс хаайыытыгар укпуттар. Сотору сууттаабыттар. Суут уурааҕынан өлүөр диэри кириэппэскэ олордорго быһаарбыттар. Кини биэс сыл олорбутун кэннэ Александр II ыраахтааҕыны өлөрбүттэр. Өлбүт ыраахтааҕы уола Александр III ыраахтааҕы бүрүстүөлүгэр олороругар таһаарбыт манифеһынан, Эховы хаайыыга олоруохтааҕын «өлүөр диэри Илиҥҥи Сибииргэ көскө ыытарынан» солбуйбуттар.
Аркадий Романович Эховы Петропавловскай кириэппэстэн ыраах Саха сиригэр аҕалыахтарыгар диэри икки сыл кэриҥэ бэрт үгүс пересыльнай түрмэлэри кэрийтэрбиттэрэ, дьэ ол кэнниттэн кинини 1883 сыллааҕы күһүн Орто Бүлүү улууһугар олохсута таһаарбыттара. Эхов кэллэҕин утаа улуус быраабатын дьиэтигэр олорбута. Харатаайап кулуба маҥнай утаа: «Бу бэһиэччик тугу эрэ оҥорор?» диэн куттана саныыра. Суох, Эхов туох да куһаҕаны оҥорботоҕо. Бэрт эйэҕэс, ону-маны кэпсэтэ-ипсэтэ сатыыр олус ис киирбэх киһи эбит этэ.
Сэмэн Уйбаанабыс кэнникинэн: «Бу киһиэхэ, хата, оҕобун Маайаны үөрэттэриминэ», дии санаталыыр буолан барбыта. Ол да буоллар күн судаары утары илиитин көтөҕөөрү сылдьыбыт киһиэхэ суос-соҕотох оҕотун үөрэттэриэн дьиксинэрэ. Ити курдук хас да ый ааспыта.
Улуус суруксута ханнык да дьыаланы аан бастаан хайаан да Эховка көрдөрөн, сүбэлэтэн баран оҥорор, суруйар буолбута. Сэмэн Уйбаанабыс ону дьиктиргээн, биирдэ суруксутуттан ыйыппыта: