Хайа, тукаам, өрүү мэлийдиҥ дуу? Даарыйа эмээхсин, ытыстарын ититэн баран, көһүйбүт тарбахтарын мускуна олорон ыйытар.
Мэлийэн, кырынаас, ыт баара, эмиэ тарбаан эспит. Биир лааскайы эрэ аҕаллым.
Эмээхсин үөрэ түһэр:
Ыы, тукаам, лааскайыҥ кырынаас балта эбээт! Чэ, аһата оҕус: «Үөргүн-сүүрүккүн үүрэн-түрүйэн аҕал» диэ.
Сүөгэй салааһынын көрдөөн баран булбакка, кытыйа кытыытыгар ымньаммыт тартан тарбаҕын төбөтүнэн ымньаан ылан лааскайын муннугар сото-сото, Миитэрэй алгыыр:
Чэ, доҕоор, аһаа-сиэ, кытаат. Миэхэ өлөҥҥүн бу абыраннаххын көрбөккүн дуо!
Ээ, кэбис, доҕор! «Бэйи, оонньоомуум эрэ» дии санаабат бэйэкэҥ буоллаҕа дуу?
Санаан-санаан Эдьиийгин, Түгэх хочоҕо баар кырынааһы чааххааммар киллэр эрэ. Үөргүн-сүүрүккүн барытын мин чааххааннарбар үлтү үүрэн киллэр Төһө үөрдээх күтүр эбитэ буолла Атыыр эбит дуу? Ойохтоох буоллаххына
Ээ, кэбис, тукаам
Уо, алҕас, Миитэрэй лааскайын эргим-ургум тутан одуулаһар, онтон Өлөксөй көлөһүннээх сыгынньах иһин диэки эмискэччи дуктуруйар.
Уола «өкчөс» гына түһээт, күлэн быыһыгырыыр уонна лааскайы көрдөөн тарбачыһар. Миитэрэй биэрбэт, уол ытаан барар. Миитэрэй тулуйбат, хараҕын кырыытынан эмээхсин диэки көрбөхтөөн баран, чыпчылыйбахтаан Микиитэҕэ имнэнэр уонна булдун уолга туттаран кэбиһэр. Уол өрө сыҥсыйан кэбиһэ-кэбиһэ, одуулаһар, лааскай тоҥ харахтарын тарбаталаан көрөр, онтон лааскай тумсугар сотуллубуттары салаан «ньалып» гыннарар. Миитэрэй күлэн «кыык» гынаат, уолтан лааскайы былдьаан ылар:
О, кыра да наада тойоно!
Кими эттэҥий? диэн эмээхсин сэргэҕэлиир.
Миитэрэй быһаарыыта суох хоруйдаан куотар:
Э, бу оҕону эттим ини
Булдунан оонньууру кырдьаҕастар сөбүлээбэттэр.
Эмээхсин аргыый туран оронугар төннөр. Онно тиийээт, кэпсиэн-ипсиэн ордук баҕарбыкка дылы буолар.
Кырынааһы, сүрэхтээх быарын ылан ыйыстан кэбистэххэ, чааххааҥҥа бэркэ киирэр диир буолаллара былыргылар.
Хаһааҥҥыттан эмэттэн уокка турбут чаанньыгы таһааран Миитэрэй чэй иһэр.
Ол аһы сиикэйдии аһыыбын дуу, ийээ? диэн ыйытар, балачча өр саҥата суох олорон баран.
Тугу эттэҥий?
Ол кырынаас сүрэхтээх быарын.
Ээ Сиикэйдии буолбакка.
Миитэрэй илгистэн кэбиһэр, чахчы мунаарбыт, бэркиһээбит быһыыланар уонна этэр:
Кини сүрэҕэ-быара диэн дьоҕус да буолуо этэ. Үчүгэйдик дьүккүйэн кэбистэр Чахчы туһалааҕын билбит киһи
«Бэркэ туһалыыр» диир буолаллара.
Бодуруобуна бэлэмнэнэн баран боппуруобуйдаан да көрүллүө. Муосабыт буосса буолуо, диэн Миитэрэй «нууччалыыр». Кини мунаардаҕына нууччалааччы.
Айаларгын көрбөтүҥ дуу?
Көрөн, доҕор! Хас да куобах кылыыбын көрөн, туораан чонойбут. Биир сыыстаран бурҕаттарбыт.
Куобах этин сылгы этин кытта холбуу буһардахха, куобах айаҕа кииримтиэ буолар сурахтааҕа. Кини сылгы инитэ эбээт. Үкчү сылгы курдук.
Миитэрэй чэйин иһэн бүтэн турар, чаанньыгы толорон эмиэ уокка уурар уонна этэр:
Ээ, куобах үүт-үкчү сылгы курдук. Барахсан сиэлэ-кутуруга намылыйан!
Куобах сиэлэ-кутуруга намылыйбытыттан бары күлсэллэр.
Эмээхсин саҥата суох күлэн, кэтэҕэ титирии олорбохтоон баран, этэр:
«Солуута суох саҥарабын эбээт» дии санаабат бэйэҥ буоллаҕа дуу? Куобахтаах сылгы ини-биилэр. Былыыр-былыр сылгы киһиэхэ сүөһү буола илигинэ, куобахтаах сылгы бырааттыылара үһү. Арай биирдэ
Даарыйа эмээхсин ааҕан ситиллибэт кэрэ кэпсээннэриттэн биирдэстэрин кэпсээбитинэн барар.
Хотонтон Маайа тахсар. Кини аҕыйах саҥалаах. Өлөксөй уол сотору-сотору: «Маамуо!» диэн хаһыытаатаҕына, Маайа үтүктэн «Эһуо!» диэн кэбиһэ-кэбиһэ, дьиэ иһигэр ону-маны үлэлии, бүтэрэ-оһоро сылдьар. Эбэтэр уола ытаатаҕына, Маайа ыраах сылдьан: «Нохоо, Өлөксөөй, тохтоо эрэ бу!» диэн чаҕаарыйар. Уол оччоҕо уурайан хаалар. Киэһэ «кырдьаҕас булчуттар» Микиитэ эһэтэ уонна дьукаах Сөдүөт чат тымтай түгэҕэр быыкаайык ньоҕор балыктаах кэлэллэр. Оҕолорго биирдии обургу мундуну сиэптэригэр уктан аҕалаллар.
Сөдүөччүйэ ыалтан кэлэр. Былаатын төбөтүгэр биир куһуок саахары түмэ баайбытын ылан, Микиитэ хайа эрэ сыталынан дьиэ дьонугар барытыгар үллэрэр. Дьон «өлүү саахардарын» сөмүйэлэригэр сыһыаран ылан, тылларын төбөтүгэр ууруналлар. Быыкаайык кыһыллыбыт чэйи тэрэпиискэҕэ суулаан аҕалбытын икки дьукаах аҥаардаһан чаанньыктарыгар кутуталаан кэбиһэллэр.
Үөрүү-көтүү, ас-үөл. «Дьоро киэһэ».
Силипиэн оҕонньордоох диэн сэниэ ыал биир кыыстара «дьүһүнүнэн мөлтөх» буолан эргэ барбакка сылдьыбыт. Сааһыары Миитэрэй ол кыыһы ойох «кэпсэттэ». Халыым төлүүр баайа суох киһи. Ол иһин энньэ да кыра. Эриэн тыһаҕастаах хара ынаҕы Миитэрэй Амма мууһунан дьурулаабыт суол устун үүрэн аҕалла. Бэйэтин балаҕанын дьоно үөрэн, оттон баай ыаллара Бэһиэлэйэптэр көрүдьүөс оҥостон сыыр үрдүгэр бөлүөхсэн тоһуйдулар.
Сүөһүлэри күөйүҥ! Тоҕо түһэн куотан хаалыахтара!
Сүүсчэкэ сылгыны-ынаҕы үүрэн халытан иһэр киһи быһыытынан, кини ыраахтан хаһыытыы, үтүлүгүнэн талбаатыы истэ. Көтөх хара ынах туораан тахса-тахса, күөйтэрэн эмиэ суолга киирэн, албыннаан, хоротуута суохтук сүүрэн хаадьараҥныыр. Эриэн тыһаҕас, ынах иннигэр-кэннигэр түһэ-түһэ, сүүрэн моһурҕайданар. Миитэрэй соруйан хаала-хаала, сүүрэн кэлэн ынахтаах тыһаҕаһын үтүлүгүнэн охсуталаан кэбиһэр да, туора ыстанан хаарга кылыйталаан ылар.
Сүүрэн-көтөн, күөйэн-хаайан тыһаҕастаах ынаҕын хотоҥҥо киллэртээтэ. Онтон бэйэтэ дьиэҕэ ойон киирдэ, бокук-бокук гына-гына, үтүлүгүн-бэргэһэтин тэбэммэхтээтэ, тириппит сүүһүгэр сыстыбыт баттаҕын өрө анньынан кэбистэ уонна эттэ:
Көр, уол оҕо дьоллоох, таҥара баайдаах! Ынах сүөһүнү аҕалан хотон муҥунан хаайан лиһигирэтэн кэбистим буолбат дуо?
Баары-суоҕу барытын мунньан, иһит-иһити барытын тэбээн, солуурчахха саламааттаатылар. Үөрүү-көтүү буолла.
Аһаабыт-сиэбит, Миитэрэйи үгүс оҕоҕо, элбэх баайга алҕаабыт кэннэ Даарыйа эмээхсин хараҥа муннугуттан кэпсээн эҥээрийдэ:
Элиэ көтөр тоҕо кулуннуу кистиирин билэҕит дуо, доҕоттоор? Былыыр-былыр элиэ Улуутуйар улуу тойон сылгыһыт уола эбитэ үһү. Улуу тойон киниэхэ эрэ сылгытын үөрүн итэҕэйэн халлаан сырдык сыһыытыгар сылгылатара үһү. Арай биирдэ сылгы сылгылыы барбыта икки хоммут да, элиэ кэлбэтэх. Улуу тойон ытырыктата санаан элиэни бэйэтин чуҥнаппыт. Элиэ «сылгыһыт» биир бастыҥ кулуну уоран сии олорорун көрөн төннүбүттэр.
Үһүс күнүгэр элиэ кэлбит. Улуу тойон кинини бэйэтигэр ыҥыртаран ылбыт. Улуу тойон сылгыһыт уолунаан бу курдук кэпсэппиттэр:
Хайа, нохоо, ханна сырыттыҥ?
Сылгы сылгылыы.
Сылгыларыҥ бары бааллар дуо?
Биир кулун сүттэ.
Көрдөөтүҥ дуо?
Үс түүннээх күн көрдөөтүм.
Буллуҥ дуо?
Көстүбэтэ.
Кырдьык дуо?
Кырдьык
Онуоха Улуу тойон олустук уордайбыт.
Өлөрдүҥ. Уордуҥ. Сымыйалаатыҥ. Үс төгүл халыҥ буруйу, хараҥа аньыыны оҥордуҥ. Үс төгүл хара кырыыстаах эн буол! Сааһыҥ тухары кулуннуу кистии сырыт! Элиэтии көтө көрдүү сырыт! Суолга охтубут собулҕаны тоҥсуйа сырыт!
Онтон ыла элиэ кулуннуу кистиир, былыр бэйэтэ уоран сиэбит кулунун көрдөөн элиэтиир, собулҕаны тоҥсуйар.
Бэрт элбэҕи кэпсээтэ Даарыйа эмээхсин бу киэһэ. Бу киэһэ оһох уота өргө диэри күүдэпчилэнэ умайда, күллэ-салла, кыһыл чохторунан тамнаатанна. Уоттарын кытыытыгар бары үөрэ-көтө олордулар. Бүтэр уһугар Даарыйа эмээхсин Манчаары Баһылайы кэпсээтэ. Кини Манчаарыта хас кэпсээтэҕин аайы саҥа айыллар, үтүө майгыта, ньургун сырыыта саҥаттан саҥа арылла турар Манчаары. Мэлдьи сонун, мэлдьи эдэр, мэлдьи туйгун Манчаары Баһылай. Ол иһин соргу көтөҕүллүбүт уһулуччу үөрүүлээх бастыҥ «дьоро» киэһэлэргэ эрэ айыллан кэпсэнэр. Даарыйа эмээхсин оронугар олоро түһэн, илдьирийбит даба ырбаахытын тиэтэллээхтик кэтэн сарымахтанна, илбирийбит нэк суорҕанын түүрэ тардан бэйэтигэр ыга куустан өйөннө уонна аргыый-аргыый икки өттүнэн иэгэҥнии-иэгэҥнии сүһүөх-сүһүөх этэн барда: