Итинник санаат, уол үрэх кытыытын үөттэриттэн үөл, от күөҕэ субалаах, дьылыгыр, уһун өттө лабаалардаах талаҕы быспыта. Олорун уһуктаан, суон өттүн бадарааҥҥа батары анньыбыта, тобугун аллараа өттүнэн холоон тосту туппута. Ороҕун утарыта атын талаҕы эмиэ итинник оҥорбута. Онто быһытын аана буолбута. Хапкаанын уурарыгар уута балачча дириҥ эбит. Тэйиччиттэн биир эргэ уу испит дулҕатын булан аҕалан, уһуктаах мастарынан хараҕалаан, аанын анныгар көстөр-көстүбэт тимирдибитэ. Хапкаанын иитэн, онно ууран, боробулуохатын аан эҥээригэр уу иһинэн баайбыта. Бэркэ сэрэнэн хапкаанын тылыгар муоҕу быһа тыытан, таппаны табыгыраппыта.
Икки хапкааны эмиэ итиниэхэ майгынныырдык тэйиччи-тэйиччи ииппитэ. Сыгынньах атаҕа, былыык анна муустаах буолан, тоҥо быһыытыйбыта, ыстаанын дуома илийэн ыараан хаалбыта. Үрэх кытылыгар тахсан ыктан көрүө этэ да, бырдаҕа бэрт, ол үөннэр сүгүннүүллэрэ биллибэт. Онон ыктыбакка эрэ ырааһыйаҕа ыстаммыта.
Марыйаана дьиэтин таһыгар турара. Кини хараҕынан барытара эрэ. Кыра сырыттаҕына, оронтон мүччү түһэрбиттэр. Хараҕын олоҕо хамсаабыт үһү. Убайа чугаһаан кэлбитигэр:
Убаай, хайа бултаатыҥ дуо? диэн ыйыппыта.
Акаары, иитэри кытта хайдах иҥниэҕэй? Түүн аһыылларыгар, баҕар, иҥниэхтэрэ, диэбитэ Костя үс сыл балыс балтытыгар.
Сарсыарда Костя эрдэ турбута. Сэргэх балтыта, уһукта охсоот, таҥнан хачыгырайбыта.
Убаай, куотума, Марыйаана көрдөспүтэ.
Түргэнник хомуна оҕус, киирдибит, Костя, булчут киһи буоллаҕым буолан, балтытын тиэтэппитэ. Ийэлэрэ ынаҕын ыы барбыт быһыылааҕа.
Ыалдьар эдьиийдэрэ Дааса сыттыгыттан өндөйөн Костялааҕы көрбүтэ:
Сэрэнэн сылдьыҥ. Дириҥҥэ кииримэҥ, диэбитэ.
Костя, үрэххэ тиийбэккэ эрэ, балтытыгар бырдахтаннын диэн хахыйаҕы тоһутан дэйбиир оҥорон биэрбитэ.
Марыйаана! Эн ууга киирбэккин. Кураанах сиргэ хаал. Мин хапкааннарбын көрүөм. Эргэ күрүө сэмнэҕэр олор, бырдахтан. Миигин сотору-сотору ыҥырыма. Кус куттаныа Чэ, бардым, диэт, уол үрэҕи кэһэн маҥнайгы хапкааныгар киирбитэ.
Чугаһаан истэҕинэ, арай быһытыгар кус сапсынар тыаһа иһиллибитэ. Биир кус, атаҕыттан ылларан, киһи чугаһаабытын билэн, куота сатыыр дьүһүнэ эбит.
Тыыннаах куһу моонньун быһа эрийэллэрин Костя билэр. Куһун балачча бодьуустаһан син өлөрбүтэ. Түү, хаан буолбут илиитин өттүгэр соттоот, хапкаанын хат иитээт, быһытын, оту-маһы көннөрө түһээт, балтын үөрдээри төннүбүтэ.
Марыйаана, тэйиччиттэн кус сапсыммытын, уу тыаһын чуордук истэн, чөрбөйбүтэ ырааппыт:
Убаай, кус ыллыҥ дуо? дии тоһуйбута. Онуоха Костя киниэхэ өссө да сылаас саҥа өлбүт куһу куду анньыбыта. Кыыс:
Аата, үөрдэхпиэн! Бултуйбуппут дии, убаай? диэбитэ, булдун имэрийэ туран.
Уол аны атын хапкааннарын көрөн, биирдэриттэн мэлийэн, иккиһиттэн кус ылан, үөрэн-көтөн тахсыбыта. Балта эбии үөрбүтэ. Онон икки кустаах тахсан иһэллэрин ийэлэрэ көрөн:
Хор, оҕолорум, Байанайдаах эбиккит! Бүгүн миин иһэр дьон буолбуппут, диэбитэ сымнаабыт куолаһынан. Кини урут саас туспа дугдаланар, сааланар буолара.
Бэйи, мин сарсын эргэ чаанньыкка түптэлээн биэриэм. Ону илдьэ сылдьаарыҥ. Били хаптаҕаска лэппэрдиир тыатааҕы кырдьаҕас чугас сылдьарын биллэххитинэ, маһынан чаанньыккытын таһыйаарыҥ. Оччоҕо күрэнэр аакка барыаҕа, чугаһыа суоҕа, ийэлэрэ булчуттарыгар сүбэ биэрбитэ. Оҕолор, ону ылынан, эргэ чаанньык иһигэр сылгы сааҕынан түптэлээн, өрүү бэйэлэрин кытта илдьэ сылдьар буолбуттара. Ону үрэх кытыытыгар хаалааччы Марыйаана кыыс хото туһанара. Оттон Костя, бырдахха сиэттэр даҕаны, булчут киһи сиэринэн тулуйарыгар тиийэрэ.
Итинтэн ыла уол кус оҕото от үрэҕинэн устарын тухары күннэтэ кус таһааран, оронтон турбат уһугулаан эрэр эдьиийдэригэр мииннээн, бэйэлэрэ да үссэнэн, бэркэ абыраммыттара. Кэлин үрэххэ кус аҕыйаабыта, хапкааҥҥа киирбэт буолбута. Ол иһин Костя биирдэ соҕотоҕун баран, үрэх чугаһыгар тыа иһигэр бүгэн сытар таппалаах көрдүгэни булан, онно бултаһан көрөргө быһаарыммыта. Ол эрээри көрдүгэн от үрэх буолбатах, хапкаан ууруллуох, быһыт оҥоһуллуох айылаах чычаас уонна билии сирэ суоҕа. Көрдүгэн ортотунан абына-табына дулҕалаах сиринэн быһан, быһыттаан, үс ааннаан ииттэҕинэ, баҕар, туһаныаҕа. Үлэтэ элбэҕиттэн, ууну наар кэһэ сылдьарыттан дьулайбакка, Костя уһуннук үлэлэһэн, элбэх эрэйинэн быһан, талаҕынан дулҕалар ыккардыларын бүөлээн, син быһыт хабаанын оҥордо, үс ааннаата. Хапкааннарын уурар сирин уруккутугар майгыннатан, уу дириҥин аахсан, анныгар сылбах уган, үрдүнэн эмиэ дулҕа ууран бэрт өр бодьуустаста. Ыстаанын элээмэтин харыстаан кытылга устан уонна ким да көрбөтүн туһанан, сыгынньаҕын ууну кэһэн, тоҥо быһыытыйбыта. Ол кэмҥэ арыый күһүҥҥүтүйэн бырдах аҕыйаабыт этэ. Хаста да кытылга тахсан, дулҕа сиэлигэр олорон, тоҥмут уонна хатырбыт атахтарын дулҕаҕа тэбэн, куурда түһэ-түһэ, хас да төгүл кырынан, хапкааннарын иитэн, дьэ, «һуу» гыммыта. Тиэтэлинэн таҥнан, тоҥмутун аһараары дьиэтигэр сүүрбүтэ. Ийэтэ кэтэспит этэ.
Тоҕо өр буоллуҥ?
Ыллык уҥа өттүгэр обургу көрдүгэни булан, дулҕалаах сиринэн быһан, өр биликтэһэн хапкааннарбын көһөрдүм. Үрэххэ иҥнибэт буолан хаалла, диэбитэ Костя.
Ити көрдүгэни тоҕо эрэ Тоҥсуук көрдүгэнэ диэн ааттыыллар. Арааһа, кини, уута дириҥ уонна ыраас эрдэҕинэ, балыктаатаҕа буолуо, ийэтэ кэпсээбитэ.
«Тоҥсуук оҕонньор, таппата суоҕар, баҕар, балыктааҕа эбитэ дуу, туулаабыта буолуо дуо? Дьон мээнэҕэ ааттаабатах буолуохтаахтар», дии санаабыта Костя.
Сарсыныгар эрдэ туран, балтытынаан биир кустаах кэлбиттэрэ. Ити тухары үс хапкааны бэлэхтээбит, ас кырыымчык кэмигэр эр киһитэ суох ыалы мииннээбит, тыыннааҕар үйэтийбит анал көрдүгэннээх Тоҥсуук барахсаҥҥа уол махтана саныыра.
ХОНУУ БАРААХТАРА
Таатта сиригэр эмис соботунан, ааллаан ааһар андытынан, булдунан-алдынан, сирин аһынан, өлгөм отунан, кэрэ айылҕатынан аатырбыт Киэҥ Күөл барахсан кындыа кырдалларыгар күөх от саҥа бытыгыраан эрдэҕинэ, сүрдээх ыраас сааскы күн Костя урут көрбөтөх халыҥ үөрдээх дьоҕустуҥу көтөрдөрө чугас хонууга түстүлэр. Түһээт, догдоҥолоһо сылдьаннар, тугу эрэ булан тоҥсуйбахтыыллар, тоҕо эрэ саҥарсыбаттар. Костя дьиктиргээн хаптас гынна, аһыы сылдьар көтөрдөргө чугаһыы сыылынна. Хата уһуулара суох буолан, балачча чугаһаттылар. Томтор сиртэн көрөн сыппахтаата.
Кини хапкаанынан бултаһар чөкчөҥөлөрүгэр холоотоххо, быдан обургулар, элбэхтэрэ да сүрдээх.
«Бээрэ, итиччэтигэр уһун мас булунан, итиччэ чугаһаталларын туһанан, бултастахха сатаныыһы», дии санаата Костя, булчут төрдө тардан. Кини эһэтин, Манастыыр оҕонньору, улахан байанайдаах булчутунан ааҕаллара. Аргыый кэннинэн сыылаҥхайдаата. Тэйбэхтээн иһэн, эргиллэн көрбүтэ: көтөрдөрө тэһииргээбэтэхтэр, ымсыытыгар эбии бөлүөхсүбүт курдуктар.
Костя ат буолан барбахтаата, онтон бөкчөйөн туран кэллэ. Чөкчөҥөлүүр аппатын аттыгар үүммүт, дьылыгыраспыт талахтартан биир уһуннарын төрдүн диэкинэн өҕүлүннэрэн, бэркэ мадьыктаһан тоһутта. Онто сүгүн арахсыбакка сордоото. Төттөрү-таары халкыҥнатан, эрийтэлээн, арыычча туура тарта. Салааларын илиитинэн ылҕаата, күөгү маһын курдук ураҕаһын соспутунан булдугар төнүннэ.
Көтөрдөрүгэр чугаһаан кэлээт, ураҕаһын үөһэттэн куһуурдан түһэрдэ да, олоро үрэл гынан холкутук аһаран биэрдилэр. Биир да таптарбата. Талаҕа хонууга кураанаҕынан бүтэҥитик саалынна. Көтөрдөрө дайан тахсаннар, соччо ырааппакка сирилэһэн хат түстүлэр. Костя ураҕаһын кистии соспутунан ол диэки сыҕарыйда.
Эмиэ талаҕын күөрэтэн баран, түһэрбэккэ, көтөрдөрүн, дьэ, сыныйан кыҥастаста. Дьэ, доҕоор! Арай өйдөөн көрбүтэ: бу көтөрдөрө бары тус-туспа, олус чаҕылхай өҥнөөх-дьүһүннээх буолан биэрдилэр. Ол курдук төбөлөрө, моойдоро мороду кус курдук сиэдэрэй ойуулардаахтар. Аны онтулара бэйэ-бэйэлэригэр адьас маарыннаспат эбиттэр. Бу дьэрэлиһэн эчи кэрэлэрин!