Булчут биири кытаанахтык өйдүөхтээх: кусчут бэйэтигэр табыгастааҕын көрбөккө, куска табыгастаах өттүн талыахтаах. Ол аата кусчут ууга кустар хайа өттүттэн кэлэн эргийиэхтээхтэрин уонна түһүөхтээхтэрин сөпкө быһаара үөрэниэхтээх. Ол инниттэн кусчут салгыны сөпкө быһаарыахтаах. Кус бастаан ууну, онтон мончууктары көрөн куттаммакка түһэрин ситиһиэххэ. Түһэн эрэр кус өрө тырыкынайар буоллаҕына, кусчут алҕастарын түргэнник туората охсуохтаах. Сэһээккэ уонна кусчут кус хараҕар бастакынан быраҕыллыа суохтаах.
Уулаах, инчэҕэй сиргэ сэһээккэни үрдүк, оттон кураанахха намыһах гына оҥостор ордук. Сэһээккэҥ кэтэҕэр үрдүк тыа ойуур күлүктүүр буоллаҕына, кэннин аһаҕас гыныахха сөп.
Күөрэтэн ытар киһи сэһээккэтин намыһах уонна үрдүн кыараҕас гына үмүрүтэрэ табыгастаах. Түгэх ууга олорор буоллаххына, иннигэр хахха эрэ оҥостуохха эмиэ сөп.
Сэһээккэни төһө кыалларынан туттар сириҥ таһынааҕы отунан-маһынан оҥостор табыгастаах. Ото чараас буолара ордук. Халыҥ оттоох сэһээккэ харааран көстөр, ону кус көрөр.
Сэһээккэни оҥостуоҥ иннинэ, бастаан олорор сиргин оҥоһун. Олорор сириҥ өйөнөрдөөҕө сынньалаҥ. Олох оҥоһуллубутун кэннэ хахыйахтарынан хатыйан сэһээккэ атахтарын, ойоҕосторун оҥоруллар. Онтон кур оту үргээн дьардьаматыгар оттору туруору кэккэлии ууруллар. Тыал көтүппэтин диэн синньигэс ньырҕа талахтарынан оту тиһэн тыал көтүппэтин курдук баайыллар. Ол кэнниттэн сэһээккэни ис өттүттэн олорон эрэ көрөргүн мэһэйдиир оттору быһан, намтатан, өрө тардан сааһылыыр бүтэһик үлэни толоруллар.
Сэһээккэни киллэм аһаҕас сиргэ туттар буоллахха, тулатынан талахтары быһан хороччу анньыталаатахха, кус хараҕын албынныаххын сөп.
Сэһээккэни араастык оҥоруохха сөп. Холобур, үс муннуктуу, түөрт эркиннээн, төгүрүк гына, үрүттээн, үрдэ суох, эркинин туруору, үмүрүччү, болуот охсон, атахха туруоран, көһөрө сылдьар араама сэһээккэ, кэтэх өттүн эркинэ суох, ааннаах, аана суох, о.д.а. Уулаах сиргэ тыыга олорон ытарга күһэлиннэххэ, тыыҥ саһарын курдук эркиннээх сэһээккэни оҥостуохха. Сэһээккэни оҥостуу кустаары турар сириҥ балаһыанньатыттан, отуттан-маһыттан, уутуттан-хаарыттан улахан тутулуктаах. Манна кусчут өйүн ууһа эмиэ оруолу оонньуур.
Кусчут сэһээккэтин хайдах оҥосторуттан сааскы куска сыһыанын уонна бултуон баҕатын быһаарыахха сөп дии саныыбын.
Мончуугу хайдах үтэр ордугуй
Мончуугу сөпкө үтүү бултуйуу биир сүрүн төрүөтэ. Сөпкө үтүллүбүт мончуукка кус супту кэлэн түһэр.
Оттон сыыһа үттэххэ, кус ууга түспэккэ эрэйдэнэр уонна бүтэһигэр чиэски сиргэ түһэн, уһун түүҥҥэ олорон кустары бэйэтигэр тарда олоруон сөп. Кустаргыттан көрө маттаҕыҥ ити. Ол иһин, эдэр кусчут, мончууктары үтүү албастарын эрдэттэн үөрэтэриҥ ордук.
Бастакытынан, кыра, тимэх ууга30 олорордуу тэриммит буоллаххына, уугар элбэх мончуук мэһэйи эрэ үөскэтиэҕэ. Маннык ууга элбээбитэ алта мончуугу олортуохха сөп. Кыра ууга моонньоҕон мончуугуттан сорох кустар куттаналлар. Ол иһин чыркымай, тыйаах, көҕөн, халба мончууктарын уурар табыгастаах.
Иккиһинэн, икки өттүнэн сэһээккэҥ аннын, ол аата куһу түһэрэн ытыахтаах сиргин, мончуугунан бүөлэтиэ суохтааххын.
Үсүһүнэн, дэлэй уулаах сиргэ күөлгэ олорор кусчут мончууга куһу тартарарга элбэҕэ ордук. Сэһээккэ иннигэр кустар түһэр үс-түөрт площадкаларын таһааран, мончууктаргын биэрэктэн үөс диэки субурутан үтүллэр. Оттон мончууга аҕыйах кусчут сэһээккэ иннигэр биир сиргэ арҕам-тарҕам ыһан олордоро ордук.
Төрдүһүнэн, ырбыыга олорор кусчут мончууктарын сэһээккэни икки өттүнэн бөлөхтүү ыһан баран, сэһээккэ анныгар хоруол мончуугу31 олортоҕуна, ырбыыны бата көтөн кэлбит кустар супту ол ыксатыгар кэлэн түһүөхтэрэ. Кынат мончууктары32 кус түһэригэр кыараҕас гына үттэххинэ, кустар аһара көтөн бараллар эбэтэр мончууктартан тэйэн, саа ылбат сиригэр түһэллэр.
Сымаһыттар
Бүлүү дьонун «сымаһыттар»33 дииллэр. Итинник этии оруннаах. Оҥойор айахтарын ииттинээри, ууну булкуйан балыктааһынынан идэтийэн кэлбит өбүгэлэрбитин улуу добдурга сахтарыгар, кэрээнэ суох кыргар кырыыстаах кыргыс үйэлэр кэмнэригэр «уу үөнэ сыма аһылыктаах мас сахалар» диэн сэнээн ааттаабыттарыттан иҥэн хаалбыт.
Ол эрээри билигин ити өйдөбүл уларыйан, балыктыыр албастары ымпыктаан-чымпыктаан баһылаабыт, мындыр, хоһуун балыксыты «сымаһыт» дииллэр. Онон булчут сымаһыт курдук илимниири эмиэ сатыахтаах. Мантан салгыы эйиэхэ, эдэр кусчукка, туһалаарай диэн тыыны хайдах эрдинэ үөрэммиппин, илими үтүү албастарын туһунан суруйабын.
Тыыга сүрэхтэнии
Бэһис кылааска үөрэнэр күһүммэр аҕабын кытта «Чачаҥда» пиэрмэтин учаастагар киинэ көрдөрө кэллибит. Сопхуостар уларсыкка Саахардаах диэн хара эриэн көлүүр оҕуһун биэрбиттэрэ. Мин ол оҕуһу миинэн иһэн ууга тыынан уста сылдьар кыыһы көрөн соһуйдум.
Кыысчаан күөлтэн тахсарын кэтэһэн тыы тардарга киирэн олордум. Хараҕым күөлтэн арахпат. Син көһүппүтүм кэннэ күн уотуттан уонна сайыҥҥы салгынтан тэтэрэ буспут иэдэстэрдээх, кылабачыгас бөдөҥ тиистэрдээх тыылаах кыысчааным эрдэр-эрдибэт устан кэллэ. Болҕойон көрбүтүм, бииргэ үөрэнэр кыыһым Марыыҥка эбит. Тыытын иһигэр соболор мөхсөллөр.
Марыыҥка, илими сатаан көрөр эбиккин дуу? диэн күүппэтэхпин көрөн соһуйабын.
Көрбөккөбүн. Киинэ көрдөрө кэллигит дуо? Марыыҥка мин соһуйбуппар кумаардаан да көрбөккө, утары ыйыталаспытынан тыытыттан тахсыбыта. Ити итинэн хаалбыта.
Бу көрсүһүү кэнниттэн «тыыны эрдэргэ үөрэппэккин, оннооҕор бииргэ үөрэнэр кыыһым илими көрөр эбит. Мин буоллаҕына тыыны эрдэри да сатаабаппын» диэммин аҕабын үүйэ-хаайа тутан мээрилиир буолбутум.
Биирдэ күнүскү омурҕан кэнниттэн күөлбүт атаҕар баран от охсор буоллубут. Хотуурдарбытын ылан уу баһар ыллыкпытынан күөлбүт диэки хаамтыбыт. Мин тыынан барар буоллубут диэн испэр үөрэ иһэбин, аҕабын кэнниттэн батыһабын. Аҕам тыы тардарга кэлэн умса быраҕыллыбыт кырааската суох мас тыыны олордьу уурда уонна ньамах ууга тыыны үтүрүйэн киллэрдэ. Төннөн таҕыста. Сатала суох модьу уктаах эрдиини ылан илиибэр туттарда уонна «уҥуор тиийээр» диэн баран хотуурдары холбуу тутан сүктэ да, хадьымал устун дайбана турда.
Мин эмискэччитэ бэрдиттэн кулахачыҥныы түстүм. Аҕам соһуччу соругуттан соһуйдум даҕаны, куттанным даҕаны. Ол эрэн тыынан устар баҕам кэтэмэҕэйдиирбин баһыйан, «миэхэ киирэн олор, уһуннубут» диир курдук ньамаҕынан бүрүллүбүт уу үрдүгэр дагдайан турар тыыны толлубуттуу одууласпахтаат, турар сирбэр «лах» гына олоро түстүм да, атаҕым таҥаһын уонна наскыбын устуталыы оҕустум. Быллаҥныы сытар бадарааннаах, никсик сыттаах кырыһы батарыта үктээбитинэн тыым иһигэр биирдэ баар буола түстүм. Эрдиибинэн анньыммыппар тыым өсөһүөх курдук гынан иһэн, эмискэччи устан күөгэс гынна.
Тыыбын икки өттүнэн түөрэҥнэтэн ууну баһа сыһан тыым олбоҕор «лах» гына олоро түстүм. Тыыбын өрө-таҥнары уһуннаран эргичиҥнэтэн эрдинэн кулупаайдаатым. Ол ахсын ньамахтары, уулары далбаатаммыппыттан сиэҕим иһинэн, хоонньубунан уу сүүрдэ. Ууну баллырҕаччы чалбааттыырбыттан түргэн үлүгэрдик ньылбы сытыйдым.
Онтон өйбүн-төйбүн булан, сыыйа-баайа тыым сүнньүн көннөрөн, кыралаан сыҕарыйдар сыҕарыйан истим. Устуохтаах сирим хоту тыыбын хайыһыннаран күөлүм уҥуоруттан долгуннура мөхсөр кулун кутуруга оттоох сири одууластым. Аҕам бэлиэр тиийэ охсон, отуостаан эрэр эбит. Хойутаары гыммыппын дии санаат, күөлбүн кытыылаан эрдибитинэн бардым. Тыым эрэһэ долгуну силэйбитинэн, күөгэҥнээбитинэн устан истэ. Туох баар күүспүн мунньунан, дьүккүччү туттан, сыыһа-халты далбаатаан харса суохпар түһэн, эрдинэн кулупаайдаан истим. Устунан илиим үөрэнэн, эрчимнээхтик эрдинэн, аҕабар ньылбы сытыйан тиийдим. Үөрүүбүттэн сүөм үрдээн, тыыбыттан ойон тахсан сонуммун кэпсии аҕабар ойбутум. Ити мин тыыга бастакы сүрэхтэниим этэ.