Баанньаа, мин «Чиэхэпкэ» бардым, килиэппин ылыам, баҕар, эт тахсыбыта буолуо, ис аан тыаһа «лап» гынна, онтон аны таһырдьа тахсар аан тыаһа «лиһигир» гынна.
Ийэм, хаһаайыстыбаннай суумкатын туппутунан, оҕо курдук барыны бары сэргэҕэлээбит хараҕынан тула-хала көрөн чэмээрийэн, олорор түннүгүм аннынан аа-дьуо ааһа турда. Ити аата кини Чиэхэп уулуссаҕа турар ас маҕаһыыныгар барда.
Харахпар ийэм көхсүн тобулу одуулаан олорор массыына лаампалара көстөн аастылар Хаатыҥкалаах киһим бу киирэн кэлиэ диэн куттаммыт курдук ойон туран, кыбартыырам аанын иһиттэн хатанан «халыр» гыннаран баран, эмиэ олорунан кэбистим.
Атын күн эбитэ буоллар, тугу эмэ үлэлээмэлии түһэн баран, хайыһарбын ылан, Чочур Мураан диэки тэбинэ туруохтаах этим. Тоҕо эрэ кэннибин хайыһан, «баар дуо?» диэбит курдук орон уонна таҥас ыскаабын икки ардыгар кыбыллан турар хайыһарым диэки кылап гынан ыллым.
Мин билэрбинэн, үс киһи Саха сиригэр сыылкаҕа кэлэн олорбута. Твердохлебов Ньурбачааҥҥа, биир физик Кэбээйигэ, өссө биир киһи Үөһээ Бүлүү Намыгар. Твердохлебовка Сахаров ойоҕунаан кэлэн, көрсөн барбыттарын истибитим. Уорганнар кэтии-маныы сылдьыбыттарын, суоппардар олордубакка ааһалларын туһунан усках кэпсээн элбэх этэ. Кэбээйи киһитин туһунан кэпсээн эмиэ баар этэ да, үһү-таамах курдук, соччо чуолкайа суох. Оччоҕуна ол киһи физика саамай төрүт боппуруоһунан, квантовай физиканан, дьарыктанар. Оҕо эрдэхпиттэн кэрэхсиир, интэриэһиргиир үөрэҕим. Ол аата бу киһи Сахаров оскуолатын бэрэстэбиитэлэ буоларыгар тахсар. Оннук улахан киһи бэйэтинэн кэлэн биэрэр. Хаарыаны, семинарга дакылааттаппыт, чэйдии-чэйдии кэпсэппит, сыыйа-баайа билсибит киһи баар ини!
Суруйар остуолум ким кэлэрин-барарын түннүгүнэн көрөргө анаан туруоруллубут курдук эбит. Хаатыҥкалаах киһим кэллэҕинэ да, олорор түннүгүм аннынан ааһыаҕа эбэтэр утары турар дьиэ уҥа өттүттэн тахсан, миэхэ уун-утары хааман кэлэн, дьиэҕэ киириэхтээх.
Ийэм кэллэ. Кырдьаҕас киһи сылайбыт, мааҕын оҕо курдук тугу барытын сэргэҕэлээн көрөн-истэн тахсыбыта суох буолбут, тугу эрэ санаан, атаҕын тумсун көрбүтүнэн хааман налыахтаан ааста. «Бээрэ, ааным хатыылаах этэ дии!» диэн сүүрэн тиийэн, ааным хатыырын төлө тартым.
Сотору ийэм киирэн, сонун уһулла. Атыыласпыт аһын оннун булларан, төттөрү-таары хаамыталаата, мин истэрбэр-истибэппэр кыһаллыбакка эрэ мөҕүттэр:
Ити айылаах эти атыылыыллар, барыта уҥуох, ыллаҕым дии, хайыахпыный. Инньэ диэн толуону таах хаалларыам дуо. Айуу-айа.
Күннээҕи сүрүн үлэтин толорбут киһи быһыытынан ийэм, хоско киирэн, оронугар сытынан кэбистэ. Мин эмиэ туран, ийэм истибэтин диэн тыаһа суох ааны хатаан баран, кэлэн остуолбар олордум.
Халлаан боруоран барда. Эмискэ биир улахан уҥуохтаах киһи түргэнник хааман иһэрэ көһүннэ. Уһун сиэрэй хаатыҥкалаах. Кини! Тугу эмэ өйдүү-дьүүллүү охсуом иннинэ киһим элэс гынан ааһан хаалла да, аан тыаһа лип гынна. Мин олоппоспор хонос гына түстүм. Сүрэҕим битигирии түстэ. Хайыыбын? Ааны аһабын дуу, суох дуу? Хайдах кэпсэтэбиний, тугу кэпсэтэбиний? Баҕар, отой да атын киһи буолаарай?..
Ити икки ардыгар ааны тоҥсуйдулар. Чуо биһиги ааммытын тоҥсуйдулар. Улахана суохтук гынан баран кичэйэн, ылыннарыылаахтык. Быстыам дуо, ааҥҥа тиийдим. Тоҕо эрэ саҥарбакка дьылыйан хааллым. Бука, алҕас тоҥсуйбут буоллаҕына ааһыа диэн эрэнэбин быһыылаах. Суох, син биир тоҥсуйар. Онтон сибигинэйэ былаастаах саҥа иһилиннэ:
Откройте, пожалуйста. Будьте мужчиной!
Чахчы инньэ диэтэ дуо?.. Иһиттим дуу, истибэтим дуу Бээ, мин «Кто там?» эбэтэр «кого надо?» диэн ыйытабын дуу? Харахпар дьиэм аанын супту одуулаан олорор «уазик» эмиэ көстөн кэллэ. Аан нөҥүө турар үтүөкэн киһи туох да куһаҕан, кэтэх санаата суоҕун дьэҥкэтик өйдүүбүн эрээри, ааны тэлэйэн биэрдим да, ол киһини батыспытынан биһиги үүт тураан сып-сылаас дьиэбит иһигэр туох эрэ хараҥа, кутталлаах, сидьиҥ күүс кутулла түһүөх курдук. Ол курдук аан хатыырын төлөрүтэн, бу хаатыҥкалаах, сылайбыт- элэйбит, сырдык, улахан киһини дьиэбэр ыҥыран киллэрэн кэпсэтиэхпин-ипсэтиэхпин баҕарар санаа уонна дьиэм, оҕолорум, билигин тугу да билбэккэ утуйа сытар ийэм тустарыгар куттанар иэйиилэр охсуһуулара өйбүн-санаабын ытыйа турдахтарына, эмискэ киһи тэйэ хаамар тыаһа иһилиннэ.
Барда! Мин түөһүм иһигэр туох эрэ быһа барбытын курдук буолла. Эмиэ тас аан лип гыммытыгар өйдөммүт курдук түннүккэ сүүрэн тиийбитим, хаатыҥкалаах уһун киһи бэрт дьулурҕатык аҕыйахта үктээн, утары турар дьиэ кэннигэр сүтэн хаалла.
Мин хараҥа аан хоско таалан тура түһэн баран, көхөттөн соммун, бэргэһэбин ылан кэттим, көрүдүөргэ таҕыстым. Биир-икки мүнүүтэ анараа өттүгэр мин санаабар туох эрэ кутталлааҕынан туолан турбут курдук көрүдүөр кур бэйэтэ кубулуйбакка, имик-самык лаампаларын уотунан, марайдаммыт эркиннэринэн, кырааската барбыт кирдээх муостатынан көрүстэ.
Ааны аа-дьуо аһан, таһырдьа тахсыбытым, били «уазигым» фарата холбонон, киһи хараҕа саатыах курдук бу тыган турар эбит. Мин кими эрэ албынныах курдук утары турар дьиэ диэки аа-дьуо хаамтым, онтон дьиэ күлүгэр тиийээт да, тохтобул диэки ыстанным.
Киһибэр кэтиллэ түстэхпинэ, киниэхэ тугу этэрбин да, киниттэн тугу ыйытарбын да быһаарбакка, куоттарбат эрэ мөккүөннээх, хараҥаран эрэр уулуссанан маҕыйан, «ахсыс» уһук тохтобулугар сүүрэн тахсыбытым, оптуобус соторутааҕыта барбыт быһыылаах, кубус-кураанах.
Хос быһаарыылар:
Орлов Юрий Федорович (1924, Москва) биллиилээх чинчийээччи, физика-математика билимин дуоктара (1963). Аҕа дойду сэриитин кыттыылааҕа.
1953 сылтан ССРС Билим Академиятын атомы чинчийэр кистэлэҥ лабораториятыгар үлэлээбит. 1956 сыллаахха Н.С. Хрущев ССКП ХХ сийиэһигэр оҥорбут дакылаатын дьүүллэһиигэ Сталины уонна Берияны буруйдаабыт, «социализмҥа олоҕурбут демократияны» туруорсубут. Ол кэннэ партияттан таһаарыллыбыт уонна кистэлэҥ үлэттэн туоратыллан, уурайарга күһэллибит.
Армения ССР-тын Билим Академиятын член-корреспондена (1968). 1979 сыллаахха ити солотун быспыттар.
1976 сыллаахха Москваҕа киһи көҥүлүн туруулаһар «Хельсинки» бөлөҕү тэрийбитэ. 19771984 сылларга хаайыыга, 19841986 сылларга көскө олорбут. ССРС Холбоһуктаах нациялар тэрилтэлэригэр бэрэстэбиитэлистибэтин үлэһитэ, АХШ-гар үспүйүөннээн тутуллубут Геннадий Захаровка атастаһыллан уонна гражданствота быһыллан, 1986 сыллаахха Сэбиэскэй Сойуустан таһаарыллыбыт.
1986 сылтан Америкаҕа олорор. Корнелль университетын профессора.
СГУ физикаҕа-математикаҕа факультетын деканыгар чахчы кини кэлэ сылдьыбытын туоһулуур докумуон билиҥҥитэ суох.
Егоров Иннокентий Герасимович (19352003) СГУ физико-математическай факультетын 1966 сыллаахха бүтэрбитэ. 1974 сыллаахха Ленинград университетыгар физико-математическай наука кандидатын солотун көмүскээбитэ. 19771987 сыллардаахха СГУ математическай факультетын деканынан үлэлээбитэ. Орто оскуола математикаҕа биэс учебнигын сахалыы тылбаастаабыта, сахалыы математическай термин тылдьытын оҥорбута.
Өһөс саллаат
(Сирэй кэпсээн)
Отуттан тахса сыл анараа өттүгэр букатын атын кэм, атын дойду эрдэҕинэ мин, сүүрбэччэлээх уол киһи, сайыҥҥы куйаас күн Сайсары буор-сыыс уулуссатынан туохха эрэ ыксаан-бохсоон иһэн, киниэхэ кэтиллэ түспүтүм. Туох да суруга-бичигэ, кырааската да суох, онон-манан көөрөттүбүт сиэмэн сыбахтаах таас туумба үрдүгэр уһун синиэллээх саллаат хаҥас илиитигэр аптамаатын умса тутан, уҥа илиитигэр туох эрэ бөчөх курдугу бобо харбаан, бэйэтэ умса нөрүйэн турара. Бу диэки ханан эрэ саха саллаатыгар пааматынньык туруорбуттар үһү диэни истэр этим, онон «ээ, ол кини буоллаҕа дии, хата, көрөн ааһыахха» диэн санаа кылам гыммыта. Онтон тоҕо эрэ эмискэ кыбыстар курдук буоллум, «ким эрэ одуулуура буолуо» диэбиттии уҥа-хаҥас көрүтэлээбитим, тулабар ыт охсор киһи суох, онтон холкутуйбут курдук чочумча пааматынньыгы өрө мыҥаан тура түстүм.