Киэһэ үөрэ-көтө аһыы олорбуттар. Ол олордохторуна оҕонньор: «Дьөгүөр, эн урут бултуур этиҥ дуо? Мин ытым мээнэ киһини утары тиийэн арыаллаабат», диэн ыйыппыт.
Ону аҕабыт билбэт сиригэр, улахан үрэххэ, кэллэ-кэлээт бэйэбин кэпсэнэ олордохпунуй дии санаан: «Ээ, дьону батыһан, тайахха биирдэ эмэ сылдьар этим», диэбит.
Кулуһун уота сөҕүрүйэн эрдэҕинэ Хабараан уот кытыытыгар көхсүнэн сытынан кэбиспит. Онно Уйбаан икки саҥа кэлбит киһиттэн хайаларын кэргэнэ ыарытыйарын ыйыппыт. Дьэ итинник, тиийээттэрин кытта Хабараан дьикти ыт буоларын көрдөрбүт.
Үрэххэ булчут да, ыт да элбэх буолар. Сарсыарда хас да бөлөххө хайдан, хас да хайысханан хаама бараллар. Сорохторо оҕонньор ыйбыт сиригэр күөлгэ тиийэн тоһуйаллар эбит. Тайах, ыттан мүччү туттардаҕына, ууга түһэн куотар идэлээх.
Төһө даҕаны мэлдьэстэр, оҕонньор булчут киһи кэлбитин туттарыттан-хаптарыттан сэрэйэн, хаама барарыгар ытын Хабарааны биэрэн ыытар. Биир үтүө күн бултуу баран истэхтэринэ, ыттара мэлис гынан хаалар.
Ол күн булка сылдьа илик оскуоланы саҥа бүтэрбит хараҕынан мөлтөх уол Чиккэ ыйбыт күөлүгэр тоһуйа олорбут. Уол күөл халдьаайы өттүгэр оҕонньор ыйбыт тиитин анныгар тохтообут эбит. Күн ортото ааһыыта Хабараан куулаттан кэлбит уонна икки илин атаҕынан охтубут маска ууран, тирэнэн, халдьаайыны одуулаабыт. Сыл аайы бултуур буолан, тоһуурга ханан олоруохтаахтарын билэн эрдэҕэ.
Уол хамсаабытын көрөн, Хабараан сүүрэн кэлбит. Үөрэн уол сирэйин салаабыт уонна барыахха диирдии, сонун тэллэҕиттэн тардыбыт. Уол ыты батыспыт. Ыта күөлгэ чугаһаат, үрэн тоҕо барбыт. Арай сүүрэн тиийэн көрбүтэ, туох эрэ көхсө күрдүргүүр эбит. Аны адьырҕа буолуо диэн сирдиргии, салла санаабыт. Аҕылаан ачыкыта көлөһүннүрбүтүн ырбаахытын тэллэҕинэн соппут, саатын бэлэм туппут. Хабарааҥҥа эрэнэн, адьырҕа даҕаны буоллаҕына киирсэр санаалаах эбит. Хата, кини үөрүөх быатыгар, ойуур быыһынан тайах барыс гыммыт. Уол уһуну-киэҥи толкуйдуу барбакка ытан саайбыт. Тайаҕа мэлис Уол сыыһа тутуннум дии саныы турдаҕына, тайаҕа эмиэ көстүбүтүгэр ытан ылбыт. Тиийэн тайаҕын астаабыт уонна ытын аһаппыт. Төннөн истэҕинэ, ыта кэлэн эмиэ сонуттан тардыбыт. «Бу ыт туох буолан киһини ыҥырдаҕай» диэн саныы-саныы батыһан тиийэн көрбүтэ, өссө биир тайах сытар эбит. Ол тайаҕы астаан, дьонугар үөрэн-көтөн кэлбит. Хабараан күөл кытыытыгар ыҥаахтаах тыһы тайах турбуттарын эрдэ билэн, сирдээн илдьэ барбыт. Уол маҥнай ийэтин охторбут, онтон оҕотун. Эдэр киһи улахан тыһы тайаҕы ыҥаахтан араарбата сөп. Күһүн ыҥаах ийэтин саҕа буолар, омос көрөн киһи билбэт.
* * *
Биирдэ ыттар тыатааҕыны арҕахха үрбүттэр. Ууларыгар-хаардарыгар киирэн, икки уохтаах ыт оҕото дьиэҕэ киирэ-киирэ тахсыбыттар. Адьырҕа арҕах түгэҕэр кырыктаахтык ырдьыгыныыр эбит. Эдэр ыттар уох-кылын бөҕөлөрө буоллахтара, синньигэс бииллэригэр диэри дьиэҕэ киирэн, сүтэ-сүтэ күөрэйбиттэр. Хабараан маҥнай саҥата суох көрөн турбут, онтон ыттары тииһинэн сабырҕахтарыттан ылан, утуу-субуу ыраах элитэлээбит. Бэйэтэ тэйиччи туран, ыксаабакка, өр буола-буола үрэн лоҥкунаппыт. Дьоно эдэр уохтаах ыттары ыспытын көрөн соһуйбуттар, онтон былырыын бэйэтин адьырҕа арҕахха соспутун өйдөөбүттэр. Уруккуну умнубат эбит диэн саллыбыттар. Өссө Хабараан бэҕэһээ үрэҕи куулатынан барбыт буоллаҕына, сарсыныгар үрэх халдьаайытынан барарын сөхпүттэр.
Биирдэ аҕам Уйбаанныын күнү быһа хааман баран киэһэлик үүтээннэригэр төннөн истэхтэринэ, ыттар тайаҕы үрэн баргыйбыттар. Чиккэ Уйбаан: «Дьөгүөр, ыттар баҕар мүччү тутуохтара, онон үрэххэ киирэн тоһуй», диэбит.
Аҕам хойуутук үүнэр ыарҕаны силэйэ-силэйэ, үрэххэ сүүрэн киирбит. Тыа баһын сатарытан, саалар тыастара тоҕута барбыт. Ону истэн, аҕам «охтордулар» дии санаабыт. Арай төннөн иһэн көрдөҕүнэ, үрэҕи таҥнары уонтан тахса салаа муостаах аарыма буур, харыс уһуннаах соллура биэтэҥнээн, тамайа сиэлэн аҕай иһэр эбит. Аҕам ыарҕа быыһыгар хаптайбыт, саатын бэлэм тутан өндөйбүт. Үрэх халдьаайытын кындаатынан икки сүүсчэкэ хаамыылаах сиринэн ааһан эрэр эбит. Күөнүн көрөн баран, харабыынынан ытан хабылыннарбыт. Буур сүүрбүт уоҕар, хойуоста-хойуоста, охтон түспүт. Хабараан тилэх уопсан кэлэн, омунугар тайаҕы аһары түспүт, онтон сытын сүтэрэн төннүбүт. Тохтуу түһэн баран атын ыттар аҕылаһан кэлбиттэр.
* * *
Биирдэ ыттар ойуурдааҕыны үрэн тохтоппуттар. Аҕам аах үһүө буолан сылдьыбыттар. Икки өттүнэн киирбиттэр. Аҕам саатын бэлэм тутан испит. Ычык быыһыгар ыттар үрэллэр, онтон тыатааҕы көстүбэт үһү. Биир түгэҥҥэ күлүкүс гынан хаалбыт уонна дьонун диэки сыҕарыйбыт. Адьырҕа көстөн ааһыытыгар аҕам быыс булан ыппатах.
Сотору дьоно ытыалаан тибиргэппиттэр. Аҕам тиийэн көрбүтэ: хайыы үйэ охторбуттар, тыатааҕы бүтэһик мөхсүүтүн мөхсө сытар эбит. Ыттар бары мөҕүһүннэрбитинэн хатана сылдьаллар. Ыттары кытта аҕам маҥан ытын оҕото көххө ыйааста сылдьарын көрөн үөрбүт.
Үүтээннэрэ ол сиртэн чугас буолан, эдэр уол көтөҕөн илдьиэххэйиҥ диэн этии киллэрбит. Ону саастаах киһилэрэ: «Төбөтүн көтөҕөн көр эрэ», диэн хардарбыт. Эдэр уол өс киирбэх, тыатааҕы төбөтүн сыһаҕастаан нэһииччэ өндөппүт. Көрдөххө кыра эрээри, ыйааһына лис курдук буолар эбит.
* * *
Кыраһа хаар түспүтүн кэннэ Чиккэлээххэ атын булчуттар, төннөн иһэн, таарыйбыттар. Дьиҥэ, ыттаах дьоҥҥо кэлээт даҕаны, ыттарын баайыахтаахтар этэ да, оннук дьаһамматахтар. Ол дьон үчүгэй быһыылаах-таһаалаах бэдэрдьит ыттаахтар эбит. Ол ыт маҥнай биир ыт оҕотун сарылаппыт, онтон иккис баайыллан турар эдэр ыты орулаппыт. Сотору буолаат баайыылаах сытар Хабараан үрдүгэр саба түспүт. Көрүөх бэтэрээ өттүгэр Хабараан ойон туран күөнүнэн түҥнэри охсон, бэдэрдьит ыты анныгар уктан кэбиспит. Ыт тыа баһын сатарытан, ый-хай бөҕө түһэрбит.
Ыт иччитэ: «Сиэтэ», диэн кыланаат, мас ылан Хабарааҥҥа ыстаммыт. Онуоха Уйбаан саатын хаба тардыбыт уонна: «Ыппын охсуоҥ кэриэтэ миигин кырбаа», диэбит. Ыт иччитэ Хабарааны охсон иһэн, ыар-нүһэр саҥаттан түөскэ астарбыттыы, тохтуу түспүт. Чиккэ Уйбаан наҕыл, холку бэйэтэ, ытын көмүскэһэн, хаана быһытталанан, сирэйэ-хараҕа тыйыһырбыта сүрдээх үһү. Бары булчуттар мах бэрдэрэн турбуттар, онтон тыҥааһын күүһэ сөллөн, туос амаларыгар түһэн, уоскуйбуттар. Ыт айаҕын саа уоһунан олуйан нэһииччэ араарбыттар. Анараа булчуттар кэри-куру буолан, үүттэрин тохпут оҕолор курдук дойдулаабыттар. Үтүмэн үгүс сыл ааспытын кэннэ Хабараан туһунан «Байанай» сурунаалга бэчээттэммитэ. Үтүө ыт аата умнуллубат эбит.
Оттуу сылдьан
Бу түбэлтэ өрдөөҕүтэ, ааспыт үйэҕэ буолбута. Дойду сиргэ от үүммэккэ, дьон талыытын талан, илии биригээдэтин тэрийэн, Амма Эбэ уҥуор Хочоҕо оттото ыыппыттар. Көтөр аалынан күпсүйэн кэлэн, оттуур сирдэригэр түһэрбиттэр. Борук-сорукка аһаары аамайдаһа сылдьыбыттар. Арай биир уол көрбүтэ: эргэ гараас кэнниттэн аарыма улахан тайах быган, кинилэри көрөн турар эбит. Отчуттар сааларын үрдүгэр түспүттэр. Хантан, кэтэһэн туруо дуо? Айылҕа оҕото хара тыатыгар элэс гыммыт. Хочо иччитэ тута сөрөөн, кэлээттэрин кытта, маанылаах оҕотун көрдөрбүт. Сарсыҥҥы күнүттэн тыа дьоно барахсаттар күүстээх үлэҕэ туруммуттар. Астара-үөллэрэ татымсыйыыта, тайаҕы бултуурга көҥүл кэлэр.
Икки эр бэрдэ Оппуос уонна Сахаар хараланаары, тайах тоһуйа барбыттар. Хас да түүн ууга тоһуйбуттар да, кыыллара уулуу киирбэтэх. Уолаттар сылбаахы буолбуттар. Айакка, күнү быһа хас да уон сыллаах сэтиэнэҕи эт илиигинэн эллэһэн баран, өл хабаат, борук-сорукка харбыалаһан, көстөөх сиргэ сатыы тайах тоһуйар сыанан-арыынан аҕаабата биллэр. Чахчы кыанар уонна булка баҕалаах дьон буолан сырыттахтара.