Бу кэмҥэ ас биэрэр чуолҕаннара аһылынна. Бочуокка оргуйбут итии ууну куттулар. Биирдии быһыы хара килиэби кытта эбиэс хааһытын биэрдилэр. Ыксыспакка үчүгэй баҕайытык астарын ыллылар. Баабыр миэстэтиттэн өндөйбөтө даҕаны, аһын аҕалан биэрдилэр. Бүөккэ аччыктаабыт да эбит. Киһитин аттыгар олорон аһаан кимиритэн кэбистэ. Сотору аһаан бүттүлэр, хаамыра иһин эмиэ табах буруота тунуйда. Баабыр, топпут киһи быһыытынан, кэтэх тардыста сытан табахтаан унаарытар. Туох эрэ дириҥ санааҕа ылларбыт көрүҥнээх.
Бүөккэ бу аттыгар сытар, олоҕо табыллыбатах, уустук дьылҕалаах киһини бэркиһии көрдө. Кини санаатыгар өҥнөөх буолла да, быһаҕы туппутунан, туох да сууту-сокуону билиммэт, бас баттах сылдьар дьон курдук саныыра Оттон бу Баабырга туох эрэ киһилии майгы, бэйэтигэр тардар биллибэт күүс баара сөхтөрдө. Эмискэ кини санаатын өтө көрбүт курдук Баабыр ыйытта:
Бүөккэ, тугу саныыгын?
Ээ, бэйэм мээнэ, буолары-буолбаты
Тугу саныырыҥ бэйэҥ үтүө көҥүлүҥ. Өскө киһи санаатын хаайаллара буоллар, киһи биир да хонук барыа суоҕа этэ.
Ол тоҕо? Бүөккэ өйдөөбөккө ыйытта.
Киһи санаатынан олох олорор. Бу ыарахан кэмҥэр санаа буоллаҕа саамай аралдьыйарыҥ. Хата, хайдах түбэспиккин кэпсээ эрэ.
Ээ, арыгылаан баран охсуһан. Охсуһан да диэн буолуо дуо, дьиҥинэн, кырбанааччылар бэйэбит этибит.
Дьэ, эмиэ кэпсээннээх ыччат буоллуҥ дии.
Кырбаныаҥ ини, түбэһиэҥ ини, улахан баҕайытык күлэн алларастаата. Дьон бары хайыһа түстүлэр. Бүөккэ, өйдөө, манна кыайбыттар кэлэр сирдэрэ. Кыайтарбыт халдьаайыга, эбэтэр балыыһаҕа.
Бүөккэ бу өйдөөн көрдөҕүнэ, кини кэпсээнин истээри хаптаҕай сирэйдээх бөҕө тоҕуоруспут эбит. Төһө да кэмчиэрийдэр, ол ааспыт быһылаан хараҕар бу көстөн кэллэ.
Чэ, сөп. Бэһиэ буолан арыгылаабыппыт. Топпокко маҕаһыын таһыгар тиийбиппит. Эбинээри, кэлбити-барбыты хайыта сылдьыбыппыт. Арай өйдөөн көрбүтүм, табаарыспыт биир нуучча киһитин кытта охсуһа сылдьар эбит. Мин көмүскэһээри сүүрэн тиийбиппэр, түҥнэри охсон түһэрдэ уонна андаатар бэргэһэбин былдьаан ылла, истээччилэрэ Бүөккэ охсуһарын өйдөрүгэр оҥорон көрдүлэр быһыылаах, күлсэн тоҕо бардылар.
Үөс-батааска биэрбэккэ, иккиэммитин саҕабытыттан тутан, эчи, бөдөҥө да бэрт этэ, участковайга илдьэн туттартаан кэбистэ. Бүттэҕэ. Кэнники билбиппит, нууччабыт хомуньуус эбит. Бастаан уон биэс суукканан бүтэрээри гыммыттарын, участковайбыт ол-бу дьыаланы хомуйан, эбэн-сабан суруйан холуобунай оҥорбута. Сатахха, сууппут нууччалыы барбыта, онон кырдьыкпытын сатаан таһаарымматахпыт.
Оттон аармыйаҕа сылдьыбытыҥ дуо? ким эрэ ыйытар.
Суох, сылдьыбатаҕым. Суукка диэри баппыысканан сылдьыбыппыт. Ол кэмҥэ аармыйаҕа барарга бэбиэскэ кэлбитэ. Ону албакаатым судьуйаҕа биэрбитэ да, туһалаабатаҕа. Дьиҥинэн, судьуйа «аармыйаҕа бардын, бэбиэскэлээх эбит» диэбитин, сэбиэт уонна биригэдьиир «бу киһи сүгүн сылдьыбат, арыгылыыр, иккитэ месткомҥа көрүлүннэ да өйдөммөтө, онон хаайыыга бардын» диэн үлтү бырачыастаан кэбиспиттэрэ. Оттон мин месткомҥа көрүллүөхтээҕэр, местком диэн тугун да билбэппин.
Оттон табаарыскар төһөнү биэрдилэр? сүүһүгэр быһа охсуу чэрдээх, эт лахса киһи ыйытар.
Ээ, биир сыл, условно, Бүөккэ кырдьыгынан этэр.
Сөбө бороҕон. Бээрэ, ыччат тугу эрэ сиикэйдиигин быһыылаах, Баабыр итэҕэйбэт.
Уонна итирэн баран мунньахха айдаарбыттаах этим.
Хомуньуустар мунньахтарыгар диэ, ким эрэ тыл кыбытар.
Ээ, кырдьык, бу санаатахпына хомуньуустар мунньахтара эбит, Бүөккэ бэйэтэ да сөҕөр.
Дьэ, ити хомуньуус буолла да, уу да ылбат, уот да сиэбэт киһитэ буола түһэр, сүүһүгэр чэрдээх кэпсиир. Дойдуну баартыйа салайан олорор. Биһиги аҕайбыт дэһэллэр да, кинилэр саҕа элбэх киһини сиэбит дьон суохтара буолуо.
Ол хайдах? Бүөккэ истибэтэҕин истэн дэлби соһуйар. Кини саныаҕар хомуньуус киһи чулуута буолуохтаах этэ.
Хайдах диэн, биһиги хаайыылаахтар эрэ билэбит хомуньуус хайдаҕын. Ыччат, олорон бардаххына билэн иһиэҥ. Арай кинилэри эһэн кэбистэххэ, олохпут тупсара дуу? сүүһүгэр чэрдээх куолулуур.
Аны баҕас баартыйаны туох да кыайбат, кыаҕырбыттара бэрт, ыарыһах көрүҥнээх киһи тылга тииһэр.
Дьэ, ол гынан баран, сэт-сэлээн туолара диэн баар, чэрдээх иннин биэрбэт.
Ыччат, бэйэҥ туох дьоннооххунуй? ыарыһах ыйыталаһар.
Кырдьаҕас ийэлээхпин. Аҕам өлбүтэ. Бииргэ төрөөбүт үһүө этибит да, иккибит оһолго өлбүттэрэ.
Оо, Бүөккэ кыһалҕатын хайдах эрэ тэҥҥэ үллэстэр курдук буоллулар.
Оттон кыыстааххын дуу? эмиэ кини курдук саҥа түбэһээччи быһыылаах, токкоолоһор.
Баар, Бүөккэ, кыыһын санаан, сирэйэ сырдыыр.
Күүтүө диигин дуо? аны Баабыр кыттыста.
Дьэ, билбэтим. Кини атын сиргэ үлэлии сылдьар буолан, сирэй көрсөн кэпсэппэтэҕим.
Түөрт сыл уһуна бэрт, күүтүө суоҕа, муҥар хаайыылааҕы, сүүһүгэр чэрдээх, кэпсэтии манан бүтэр диэбиттии, ньилбэгин охсунан кэбиһэр.
Хаамыра аана лиһигирээн аһылынна, биир надзиратель киирэн барыларын ынахтыы аахта. «Утуйуҥ!» диэн суоһурҕана этээт, тахсан барда. Бары утуйардыы оҥоһуннулар. Уу чуумпу сатыылаата, арай Баабыр тыыллаҥнаата, өрө уһуутаата уонна: «Уон аҕыс сыл олордум да, хаамыра аанын тыаһыгар үөрэммэтим», диэтэ. Ким да тугу да саҥарбата. Арай Бүөккэ дьиибэ баҕайытык иһиттэ.
Дьэ, Бүөккэ уол унньуктаах уһун түөрт сылын бастакы күнэ итинник саҕаланна. Иннигэр туох күүтэрий?
* * *
Катялаах, быйыл онус кылааһы бүтэрээт, кылааһынан тутуспутунан бу Сааскылаах диэн учаастакка производствоҕа икки сыл хомсомуол путёвкатынан үлэлии тахсыбыттара. Биллэр-көстөр төрөппүтэ суох буоллаххына, төһө да үөрэххэр үчүгэй буолларгын, бу сопхуоска үлэ мүччүрүйбэт иэһиҥ. Тыа оҕото төһө да үлэҕэ мискиллэн улааттар, хотон үлэтэ бастаан утаа муннуларын сынтарыппыта. Биир өрөбүл күнэ суох, сииктээх никсик сыттаах хотоҥҥо күнү быһа үлэлиэх диэтэххэ, чымаан суол этэ. Бастаан утаа, кыстыкка киирии саҕана, аһаҕас массыынанан ырыа-тойук аргыстаах тугу барытын саба тутуох айылаах кэлбиттэрэ. Сопхуос кииниттэн хоҥноллоругар дириэксийэ: «Олорор дьиэҕит бэлэм, тиийээт үлэлээбитинэн барыаххыт. Коммунизмы тутууга бэйэҕит сэмэй кылааккытын киллэрэн, үрүҥ илгэ гвардеецтара буолуоххут диэн эрэнэбит», диэн уруйдаан-айхаллаан атаарбыттара. Бортобуой массыына куусабын ойоҕосторугар кыһыл таҥаска «Биэс сыллаах былааны түөрт сылынан!», «Биир фуражнай ынахтан сылга 4000 кг үүтү!» лозуннары уонна кыһыл былаахтары анньыталаабыттара кытаран-наҕаран, кырдьык даҕаны, киһи эрэ санаата көтөҕүллүөх курдуга. Учаастакка тиийэн биригэдьиирдэрин хотонтон булбуттара. Сэмэнэп биригэдьиир оҕолору кыһыл муннукка киллэрэн, үлэ бэрээдэгин, социалистическай куоталаһыы графигын билиһиннэрэн баран, массыынаҕа анньыллыбыт былаахтары, лозуннары кыһыл муннукка саайтарбыта уонна барыларын массыынанан олорор дьиэлэригэр таһаартарбыта.
Икки квартиралаах уопсай дьиэни киһи олоруон сөп курдук оҥорбуттар этэ. Арай сууйуута-сотуута кыайтарбатах. Биригэдьиир Николай Петрович биир өттүгэр кыргыттары, аҥаарыгар уолаттары олохтоото.
Аһыыр иһити-хомуоһу төһө кыалларынан була сатыахпыт, һм. Билигин уолаттар таһырдьа уот оттон, биэдэрэлэргэ чэйдэ өрүҥ уонна бэйэҕит илдьэ кэлбит өйүөҕүтүнэн аһааҥ. Итиэннэ үлэлиэхтээх хотоҥҥутун сууйуоххут-сотуоххут, диэтэ Николай Петрович.
Бээрэ, ол хотону хайдах сууйабыт? Оттон бу олорор дьиэбитин хаһан өрө тардынабыт? кэм да сытыы Вася тыл кыбытар.
Оҕолоор, сарсын райкомтан кыстык боппуруоһун бэрэбиэркэлии бэрэстэбиитэл кэлэр, онно хотон чып-чап курдук бэлэм буолуохтаах, һм. Наһаа да дьиэ курдук сууйбатаргыт, саатар, ооҕуй оҕус ситимнэрин суох оҥортуохха наада. Олорор дьиэҕитин онтон сыыйа-баайа үлэ быыһыгар оҥостуоххут, һм, Николай Петрович дьаһайа үөрэммитинэн биир тыынынан кутан кэбистэ.