Бу вариантни олдинроқ муҳокама қилгандик. Бахтга қарши, Киршнинг кашфиётини ваҳима уйғотмайдиган тарзда маълум қилишнинг йўлини кўрмаяпман, деб уҳ тортди Вальдеспино. Қолаверса, эшитган ва кўрганларимизни қатъиян сир сақлаш ҳақида қасам ичганмиз.
Эсимда, ал-Фадл унинг фикрига қўшилди, қасамни бузиш борасида камина ҳам иккиланяпман. Лекин ишонаманки, буюк мақсадлар қурбонликларсиз бўлмайди. Мусулмонлар, яҳудийлар, насронийлар, ҳиндуистлар барчамиз хавф остидамиз. Жаноб Кирш ҳамма эътиқодлар учун умумий бўлган фундаментал ҳақиқатларни заифлаштирмоқчилигини ҳисобга олган ҳолда, кашфиётини шундай тақдим этайликки, жамиятларимизга асло зарар келтирмасин.
Насронийлар етакчиси эътироз билдирди:
Бундан бир иш чиқмайди, деб қўрқаман. Киршнинг янгилигини оммага айтганга яраша, уни нотўғри бўлиш эҳтимолига далиллар кўрсатиб беришимиз ҳам керак. Ана ўшанда кашфиётнинг аҳамияти пасайиб, одамлар иймонларини сақлаб қолади.
Нима-нима? ҳаяжонга тушди ал-Фадл. Бирор масалада ҳеч қачон хато қилмаган олимнинг кашфиёти нотўғри эканини исботлаймизми? Кирш билан учрашувда ўзингиз ҳам гувоҳ бўлдингиз‐ку, унинг тақдимоти бекам-кўст. Эътироз билдириш иложсиз.
Галилео Галилей, Жордано Бруно ёки Коперник кашфиётларини эсланг. Динлар бу каби ҳолатларга биринчи марта дуч келиши эмас. Ҳозир ҳам ўша вақтда бўлганидек, эшигимизни илм‐фан қоқмоқда, хўмрайди Вальдеспино.
Ҳозир гап физика ёки астрономиядаги янгиликлардан кўра чуқурроқ масала устида кетяпти! ал-Фадл хитоб қилди. Кирш эътиқодларимизнинг илдизига болта урмоқда. Тарихда нима бўлганини истаганча эслатишингиз мумкин, лекин унутманг, Ватиканингиз босди‐босди қилишга қанчалик уринмасин, алалоқибат, Галилей ғалаба қозонди, унинг илми оламга ёйилди. Кирш билан ҳам шундай бўлади. У ҳам ғолиблик лаззатини тотади. Бунинг олдини олиб бўлмайди.
Ўртага оғир сукунат чўкди.
Юзага келган вазиятга нисбатан муносабатим жуда оддий, сукунатни бузди Вальдеспино. Қанийди, Эдмонд Кирш шу кашфиётини умуман қилмаган бўлсайди Унинг топилмаларини қабул қилишга тайёр эмасмиз. Шунинг учун Киршнинг янгилиги дунё юзини кўрмаслигини афзал биламан, руҳоний бир зум тин олди. Шу билан бирга, оламдаги ҳар бир ҳодиса Яратганнинг режасига биноан амалга ошишига ишонаман. Балки қилган илтижоларимиз Парвардигорга етиб бориб, Худонинг ўзи кашфиёт ҳақида оммага ошкор этмасликни Киршнинг қалбига солар.
Ал-Фадл қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди:
Жаноб Кирш Худонинг кўрсатмаларини тинглашга қодир одамлар cирасига киради, деб ўйламайман.
Бўлиши мумкин. Лекин мўъжизалар ҳар куни содир бўлади.
Кечирасиз‐у, ал-Фадлнинг фиғони фалакка кўтарилиб, пишқирди, агар Худо Киршнинг жонини олмаса
Жаноблар! гапга аралашди Кёвеш вужудга келган зиддият суронини пасайтириш учун. Қарор қабул қилишда шошмаганимиз маъқул. Бу масала айнан бугун ҳал қилиниши шарт эмас. Жаноб Кирш янгиликни бир ойдан сўнг эълон қилишини айтганди. Келинглар, яхшиси, масалани ҳар биримиз алоҳида чуқур мулоҳаза қилайлик. Бир неча кундан сўнг фикр алмашамиз. Ҳиссиётларга берилмасдан қилинган мушоҳадалар тўғри йўлни кўрсатажак, албатта!
Доно маслаҳат! унинг фикрига қўшилди Вальдеспино.
Лекин узоқ кутолмаймиз, ал-Фадл вақт йўқотишдан хавотирланиб огоҳлантирди. Икки кундан кейин қайта алоқага чиқамиз.
Келишдик. Ўшанда сўнгги қарорга келамиз, рози бўлди Вальдеспино.
***
Бу суҳбат бўлганига ҳам роппа‐роса икки кун ўтди. Бир тўхтамга келиш муддати етди.
Хосхонасида ўтирган Кёвешнинг юраги бесаранжом урарди. Негадир кечикишяпти Ўн дақиқа ўтди, қўнғироқдан дарак йўқ.
Фикрлар уммонида сузиб юрган раввин телефоннинг асабий жиринглашини эшитиб, гўшакка ёпишди.
Хайрли кеч, раввин, нариги томондан руҳоний Вальдеспинонинг хавотирланган овози келди. Ушланиб қолганим учун узр. Аллома ал-Фадл суҳбатимизга қўшилолмайди, деб қўрқаман.
Нима? Қанақасига? ташвишга тушди Кёвеш. Унга нима бўлди?
Хабарим йўқ Кун бўйи ал-Фадл билан боғланиш учун қилган уринишим бесамар кетди. Аллома изсиз йўқолганга ўхшайди. Бирор тирик жон унинг қаерда эканини билмайди.
Кёвешдан совуқ тер чиқиб кетди:
Бу яхшилик аломати эмас
Ҳақсиз. Ҳозирча ваҳима қилмай турайлик. Ишқилиб, жони соғ бўлсин. Бу ҳали ҳаммаси эмас, руҳонийнинг овози тундлашди. Ҳозиргина хабар топдим Эдмонд Кирш кашфиётини дунёга эълон қилиш учун махсус тадбир ўтказмоқда экан Шу бугун
Шу бугун?! Кёвеш қулоқларига ишонмади. Ахир Ахир, бир ойдан сўнг деганди-ку?
Епископ алам билан пичирлади:
У бизни алдабди!
Олтинчи боб
Уинстон назокатли оҳангда тушунтира кетди:
Олдингиздаги, профессор, музейимиздаги энг катта сурат. Лекин кўпчилик ташриф буюрувчилар уни дарҳол пайқамайди.
Лэнгдон рўпарасини диққат билан кўздан кечирди. Лекин эътиборга молик улкан расмни кўрмади:
Ҳмм Кўпчилик қаторида эканман чоғи, мен ҳам кўрмаяпман суратни.
Гап шундаки, у бироз ноодатий ўрнатилган, деди Уинстон кулги аралаш. Полдаги санъат асарини девордан қидириш бефойда, ахир.
Эртароқ пайқашим керак эди, ўйлади Лэнгдон. У пастга қаради ва оёқлари остида тош устига тортилган тўртбурчак брезентни кўрди.
Ҳақиқатан ҳам, анчагина жойни эгаллаган сурат бир хил тўқ мовий рангдан иборат эди. Атрофдаги томошабинлар чуқур ҳовуз тубига қараётгандек қизиқсиниб пастга боқарди.
Бу санъат дурдонасининг майдони деярли беш юз олтмиш квадрат метр, маълумот берди Уинстон.
Кэмбриждаги уйимдан ўн марта катта экан, деб ўйлади Лэнгдон ҳисоблаб кўриб.
Сурат муаллифи Ив Клайн уни Чўмилиш ҳавзаси деб атаган.
Лэнгдон тан берди: маҳорат билан ишлатилган тўқ кўк бўёқ суратга шўнғиш мумкиндек таассурот уйғотарди.
Асар рангини Клайннинг ўзи ихтиро қилиб, Халқаро Клайн Кўки номи билан патентлаштирган, давом этди Уинстон. Муаллифнинг айтишича, айнан мана шу тўқ мовий ранг унинг тасаввуридаги номоддий ва чексиз дунёни ифодалайди.
Лэнгдон Уинстоннинг маълумотларни ўқиб бераётганини сезди.
Ив Клайн ўзининг монохром кўк суратлари билан донг таратган. Шунингдек, уни Тубсизлик сари деб номланган фотосурати орқали ҳам яхши танишади. 1960 йил намойиш этилганда Тубсизлик сари одамлар орасида яхшигина ваҳима уйғотганди.
Нью-Йоркдаги Замонавий санъат музейида сақланувчи Тубсизлик сари асарини Лэнгдон аввал кўрганди. Пўрим кийинган эркак баланд бино деворидан ўзини ташлаб, пастдаги йўлакка бамайлихотир қулаётгани тасвирланган фотосурат кишини бир қарашда ҳаяжонга солиб қўяди. Лекин расм ҳақиқий бўлмай, Фотошоп чиқмасдан анча аввал қайчи, устара ва елимдан усталик билан фойдаланиб амалга оширилган эди.
Бундан ташқари, Клайн Монотон сукунат номли мусиқий асар басталаган. Композицияда симфоник оркестр йигирма дақиқа давомида фақат ре мажор нотани чалади.
Кимдир эшитадими буни?
Минглаб одамлар. Ре мажор композициянинг бир қисми, холос. Иккинчи бўлимда оркестр тош қотганча ҳаракатсиз ўтиради ва навбатдаги йигирма дақиқани жимжитлик куйини ижро этиб ўтказади.
Ҳазиллашяпсиз-а?
Албатта, йўқ. Айтиш жоизки, Монотон сукунат сиз тасаввур қилганингиздан кўра қизиқарлироқ бўлган. Масалан, саҳнада танасига кўк бўёқ билан ишлов берилган учта яланғоч аёлнинг баҳайбат суратлар атрофида айланиши ўзгача жозиба касб этган.
Лэнгдон ҳаётининг каттагина қисмини санъатни ўрганишга сарфлаган бўлса‐да, замонавий санъатнинг олий кўринишларини қай тарзда баҳолашга ҳанузгача боши қотар; авангард жозиба сири мавҳумлигича қолганди.
Нотўғри тушунманг-у, Уинстон, бирхилликдан иборат ишни қандай қилиб замонавий санъат дурдонаси деб аташ мумкинлигини унча тушунмайман.