Билимнинг асосий мақсади эришишдир назарий қоидалар шаклида амалга ошириладиган ҳақиқий билим ва амалиёт билан тасдиқланган ва мавжуд хулосалар, қонунлар ва таълимотлар объектив, биздан мустақил.
Илмий билим нисбий ва мутлақ бўлиши мумкин. Нисбий билим бу асосан бўлган билим воқеликнинг ҳақиқий акс этиши, баъзи бир тўлиқсизлиги билан фарқланади тасвирни объект билан мослаштириш.
Мутлақ билим тўлиқ, тўлиқ такрор ишлаб чиқаришдир объект ҳақидаги умумлаштирилган ғоялар, мутлақ мосликни таъминлайди объект билан тасвир. Мутлақ билимни инкор этиб бўлмайди ёки келажакда ўзгартирилади.
Расм 1 Билиш жараёнининг структуравий диаграммаси
Идрок
Расм- 2
Билимнинг икки тури мавжуд ҳиссий ва рационал (1.-расм).2). Сенсор билим элементлари сезги орқали ифодаланади, идрок қилинади қабул қилиш, ифодалаш ва тасаввур қилиш.
Ҳар қандай илмий тадқиқот муайян усуллар билан амалга оширилади ва йўллар, маълум қоидаларга мувофиқ. Усул бу ишда қўлланиладиган ҳаракат ёки ҳаракатлар тизими бирор нарса қилиш. Техника учун усуллар ва усуллар тўплами сифатида билим таърифланиши мумкин.
2.Умумий илмий усуллар
Умумий илмий усуллар умумий мантиқий назарий эмпирик таҳлил, синтез, индукция, чегирма, аналогия, аксиоматик, фаразий, расмийлаштириш, абстракция оралиғида, умумлаштириш тарихий тизимни таҳлил қилиш усули, кузатув тавсифи, текшириш, ўлчов, солиштириш, тажриба, моделлаштириш.
Умумий илмий усуллар
Расм 3. Умумий илмий усулларнинг таснифи
Техника бу ақлий ва жисмоний операциялар тўплами;
маълум бир кетма-кетликда жойлаштирилган, унга кўра тадқиқот мақсадига эришилади.
Методологияни ишлаб чиқишда қуйидагилар зарур:
ўрганилаётган объектни дастлабки кузатишни ўтказиш (ҳодиса) дастлабки маълумотларни аниқлаш учун (гипотезалар, танлов турли омиллар);
тажриба ўтказиш мумкин бўлган шароитларни яратиш (суб-экспериментал таъсир қилиш учун объектларни танлаш, таъсирни бартараф этиш тасодифий омиллар);
ўлчов чегараларини аниқлаш;
ўрганилаётган ҳодисанинг ривожланишини тизимли мониторинг қилиш ва фактларнинг аниқ тавсифи;
фактларни ўлчаш ва баҳолашни тизимли қайд этиш турли воситалар ва усуллар;
такрорланувчи вазиятларни яратиш, шартлар характерини ўзгартириш ва ўзаро таъсирлар;
эмпирик тадқиқдан мантиқий умумлашмаларга ўтиш, олинган фактик материални таҳлил қилиш ва назарий қайта ишлаш.
2.1. Умумий мантиқий усуллар.
Таҳлил бу ўрганилаётган ҳодисанинг тадқиқот усули ёки жараённи ўрганиш учун унинг таркибий элементларига ақлий жиҳатдан ажратилади ҳар бири алоҳида. Таҳлил турлари таснифлашдир тинглаш ва даврийлаштириш.
Синтез бу ақлий алоқани ўз ичига олган тадқиқот усули ўрганилаётган объектнинг таркибий қисмлари ёки элементларини аниқлаш, уни ўрганиш бир бутун таҳлил ва синтез усуллари ўзаро боғланган, улар тенг равишда қўлланилади илмий тадқиқотларда фойдаланилади.
Индукция фикрнинг (идрокнинг) фактлардан, алоҳида ҳаракатланиши ҳолатлар умумий позицияга. Индукция универсал тушунчаларга олиб келади ва чегирманинг асоси сифатида қабул қилиниши мумкин бўлган қонунлар.
Дедукция бу ҳар қандай умумийликдан битта, хусусийнинг келиб чиқиши позицияси; фикрнинг (идрокнинг) умумий гаплардан гапларга ҳаракати алоҳида объектлар ёки ҳодисалар ҳақида баёнотлар.
Дедуктив орқали хулосалар маълум бир фикрни бошқа фикрлардан «чиқариб олади».
Aналогия бу объектлар ва ҳодисалар ҳақида билим олиш усули бошқаларга ўхшашлиги сабабли; муҳокама қайси ўрганилаётган объектларнинг айрим белгиларидаги ўхшашлигидан хулоса чиқарилади уларнинг ўхшашлиги ва бошқа хусусиятлари ҳақида. Aналогия деганда баъзи хусусиятларнинг ўхшашлиги, ўхшашлиги тушунилади. умуман бошқача бўлган объектлардаги белгилар ёки муносабатлар.
Усул анамантиқ таққослашда ётади. Баъзиларнинг мавжудлиги ҳақида мантиқий хулоса чиқарилса ўрганилаётган объектнинг бошқалар билан ўхшашлигига асосланган хусусиятлари, кейин бу хулоса аналогия бўйича хулоса деб аталади.
Aналогия бўйича хулосанинг тўғрилик даражаси қанчалик юқори бўлса, шунча юқори бўлади солиштирилган объектларнинг умумий хусусиятлари, муҳимроқ уларнинг умумий хусусиятлари, буларнинг ўзаро мунтазам алоқаси ўхшаш хусусиятлар.
Aналогия усули турли фанларда қўлланилади: математикада, физика, кимё, гуманитар фанлар ва бошқалар. Ҳар хиллари бор аналогия бўйича хулосалар турлари. Aммо уларнинг умумий томони шундаки, барча ҳолатларда, битта объект тўғридан-тўғри тадқиқотга дучор бўлади ва хулоса чиқарилади.
2.2. Назарий даражадаги усуллар
Aксиоматик усул бу баъзи баёнотлар таърифлар (аксиомалар, постулатлар) исботсиз, кейин эса таъриф билан қабул қилинади қолган билимлар улардан мантиқий қоидаларга мувофиқ чиқарилади.
Гипотетик усул гипотезани, илмийликни ишлаб чиқишга асосланади янгилик ва ўзига хослик элементларини ўз ичига олган тахминлар. Гипотеза тасдиқланган ҳодисалар ва жараёнларни тўлиқроқ ва яхшироқ тушунтириши керак экспериментал кутиб туринг ва диалектиканинг умумий қонунларига риоя қилинг ва табиий фанлар. Ушбу тадқиқот усули асосий ва энг кўп амалий фанларда кенг тарқалган.
Расмийлаштириш жараёнларнинг асосий қоидалари ва махсус белгилар шаклида тақдим этилади. Опера томонидан формулалар ёрдамида янги формулалар олишингиз, ҳақиқатни исботлашингиз мумкин ҳар қандай позицияда. Формаллаштириш алгоритмик учун асосдир ва дастурлашдир. Белгилардан ва бошқа танишлардан фойдаланиш тизимлар ўрганилаётган фактлар ўртасида қонуниятларни ўрнатишга имкон беради.
Aбстракция бу иккинчи даражали фактлардан чалғитиш ўрганилаётган ҳодисанинг энг муҳим белгиларига эътибор қаратиш.
Масалан, механизмнинг ишлашини ўрганишда улар таҳлил қилаш асосий муҳим хусусиятларини акс эттирувчи ҳисоблаш схемаси.
Рангли. Баъзан ҳодиса ва жараёнларни таҳлил қилишда кўп сонли фактларни (белгиларни) ҳисобга олиш зарурати. Бу ерда муҳим асосий нарсани таъкидлай олиш, бундай ҳолда, рейтинг усули қўлланилиши мумкин, унинг ёрдами билан ҳаммаси иккинчи даражали.
Умумлаштириш объектларнинг умумий хусусиятлари ва муносабатларини ўрнатиш ва ҳодисалар;
асосий нарсани акс эттирувчи умумий тушунчанинг таърифи;
бу синф объектлари ёки ҳодисаларининг асосий белгилари.
Бироқ, умумлаштириш муҳим эмас, балки ҳар қандайини танлашда ифодаланиши мумкин объект ёки ҳодисанинг белгилари. Ушбу тадқиқот умумий усулга асосланади, хусусий ва бирлик фалсафий категорияларида.
Тарихий метод пайдо бўлишини, шаклланишини ўрганиш имконини беради жараён ва ҳодисаларнинг хронологик кетма-кетликда ривожланиши ва ривожланиши ички ва ташқи алоқаларни, нақшларни ва аниқлаш учун. Ушбу тадқиқот усули, асосан, табиий ва тарих фанларида қўлланилади. Aмалда фанлар, масалан, ривожланиши ва шаклланишини ўрганишда қўлланилади фан ва техниканинг айрим соҳалари.
Илмий усул сифатида мавҳумликдан конкретликка кўтарилишда билим шундан иборатки, тадқиқотчи аввало асосий алоқани топади, ўрганилаётган мавзуда (ҳодисаларда). Кейин, унинг қандай ўзгаришини кузатиб бориб турли шароитларда янги алоқаларни очади ва шу тарзда унинг моҳиятининг тўлиқлигини акс эттиради.
Тизимни таҳлил қилиш усули. Тизим таҳлили концепцияга асосланади. Объектлар (компонентлар) тўплами сифатида тушуниладиган тизим;
улар ўртасида мустаҳкамланган маълум хусусиятларга эга. Ушбу концепция асосида муносабатлар ҳисобга олинади, энг яхши қарорни қабул қилиш учун муқобилларни миқдорий таққослаш; баъзи бир мезон бўйича баҳолаш, ўлчанадиган самарадорлик, ишончлилик, сифат ва бошқалар.