Оо, оҕом барахсан баһаамы бултаабыт. Маны киэһэ, дьэ үчүгэйдик ыдьырыччы буһаран сиэхпит ээ диэн эмээхсин күө-дьаа буолар.
Быралгы ону көрө, истэ олорон:
Ити дьон бултарын буһаран сиэтэхпитинэ бүгүҥҥүлээх эрэ буолар инибит, дии-дии кыараҕас харахтарынан Баһыычааны кыбытан одуулаһар.
Баһыычаан куруук бултуйар буолбатах, санаата түспүт, кыыһырбыт кэмигэр кураанах ботуоҥкатын киллэрэн оһох кэннигэр эбэтэр муннукка кыыратар.
Хайа нохоо, кус көппөтө дуо бүгүн?.. Быралгы син биир уолу хаадьылыыр.
Биһиги киһибит маҥнайгы «байанайдаах» саата уһун үйэлэммэтэҕэ, тэлгэһэ таһыгар мээнэ бырахпытын хайа эрэ ынах ортотунан булгу үктээн баран эбиитин үрдүгэр холлон кэбиспит этэ. Ол эрэн, Улахан Баһылай сотору саҥа сааны оҥорон биэрбитэ. Саа силигин ситэрэн бэл ыстыыктааҕа, уруккутунааҕар таһы-быһа ордуга. Быралгы этэринии, уол ботуруона бүтэр түбэлтэтигэр, булдугар ыстыыгынан түһүөхтээх
* * *
Күөл кэриитинэн, сэлэлии үүммүт бөдөҥ хатыҥнаах сиринэн сэмээр хаама сылдьан эбэбин кытары чэрии хомуйабыт. Сааскы сир уутун тото испит хатыҥ чараҥ сытыы чыпчырхай сыбыдах лабаатын үнүгэһэ, хайыы- сах, хайа баран күөх сэбирдэх сэмээр быган, сараччы баран бөдөҥөөн сиккиэр тыалга суугунуу тыаһыыр, биир кэм долгулдьуйа, күөгэлдьийэ хамсыыр. Саҥа тыллан, собо тылын саҕа улаатан эрэр күп-күөх сэлибирэс сэбирдэҕи туттахха сыстаҥнас
Чэриини чэй гынан иһэбит, эбээ эмээхсин этэринэн, искэ-үөскэ эмтээх үһү. Онно-манна чэрии лоппоруттан харааран турарын көрдүбүт да, кыра, чохороон сүгэнэн логлу охсон ылабыт, сорох чэриини киһи быһаҕынан кыайан хоҥнорбот, таһа эрэ бытарыйан кэлэр, оннук кытаанах, чиҥ буолар. Олус үөһэ үүммүт чэриини ыттан ыла сатаабаппыт.
Айдаҥҥа ыал эрэ барыта чэрии, хатыҥ үөһэ хомуйар буоланнар, чугас эргин чараҥнары, күөл кэриилэрин тордоон бүтэрэллэр, онон ырааҕынан тайаан сырыттаххына биирдэ эрэ булумньуланаҕын. Оттон манна аабылаах хатыҥ тыа эрэ дэлэй, дьиэбит таһыттан соччо тэлэһийбэккэ хомуйабыт. Ардыгар эр дьон эмиэ сорук оҥостон тыаҕа тахсан чэрии тоноон киирэллэр.
Булумньубутун сыалыһар тириититтэн тигиллибит утакааммытыгар хаалыыбыт. Утакааны сүгээччи мин, эбэм чохороонун кыбыммытынан чэрии көрдөөн уҥа-хаҥас олоотоомохтуур. Маарыйа эмээхсин хаһан да тайах мастаммат, арай кутаҕа тыыраахы сымыыттыы киирэригэр эрэ ураҕастанара.
Бу сылдьан, ыраас эттээх хатыҥҥа түбэстэхпитинэ, сороҕор туос хастыыбыт, дьиҥинэн туос от ыйыгар ордук дөбөҥнүк хоҥнор. Хастаабыт туоспутун түүрэн түрдьэлээн баран, талах сутукатынан баайан өтөхпүтүгэр сүгэн аҕалабыт. Эбээ хатыҥ туоһунан ынах ыыр ыаҕайа, күөрчэхтииригэр мэчикээн, ыһык илдьэ сылдьарга тымтака, үүт кутар чабычах, уолаттара балыктыылларыгар туос тымтай тигэр. Аҥаардас сарт тымтай диэн эмиэ баар буолар. Үксүн Айдаҥ ыаллара үлэһэн тиктэрэллэр.
Саҥа логлоруйбут чэрии сииктээх, инчэҕэй буолар. Сибиэҕэ тарҕата ууран күн уотугар, салгыҥҥа оҕустаран хатарабыт. Чэриини хойуутук бардаран, сүөгэй үүттээн истэххэ минньигэс баҕайы, лааппы чэйинээҕэр да астыктык ыаһыра саһаран көстөр. Эмээхсин маҥхааһай чэйигэр чэриини кырбаан булкуйан кээһэрин элбэтэр. Атыыга «Дорообо» диэн муос чэй баар, кытаанаҕа сүр, тохтуо, ыһыллыа диэн харыстаан, таҥаска суулаан баран сүгэ ончоҕунан эмти охсон чиэппэрдииллэр. «Дорообо» чэй муос курдук сүрдээх чиҥ дьаптайыылаах. Ортотунан туора-маары куоһаахтаах, онтунан аҥаардаан түөрт гынан чиэппэрдииллэр, ол аата түөрт муос чэй дэнэр. Хас биирдии чиэппэр аайы дорооболоһон турар киһи илиитэ ойуулаах, ол иһин «Дорообо» чэй диэн ааттаммыт.
Биир түгэҥҥэ таска тахсыбыппыт Баһыычааннаах Ыстапаан, били, хатараары тэлгэппит сибиэлээх чэриибитинэн сэриилэһэ оонньоон, тамнаһан хата ырааппыттар, онно-манна быраҕан элээрдии. Биирдэһэ бырахтаҕына атына ону ыла-ыла хардары экчиргэлиир. Эбээ буойталаан тохтотто, чэрии аҥаарын кэриҥэ бүппүт, саамай бөдөҥүн, илиигэ тутулларын ылаллар эбит. Онтон-мантан хат хомуйан мустубут. Ыстапааннаах Баһыычаан чэрии көрдөөн тэлэкэччиһии, көр дьон. Бу да сырыыга эмээхсин кыра уолаттары мөхпөтө, көннөрү маннык гыныллыбат, бу туһалаах диэн наллаан сүбэлээтэ эрэ. Ол өрө көбүөхтүү-көбүөхтүү бардьыгыныырдааҕар оҕоҕо ордук тиийимтиэ. Дьиҥинэн уолаттар даҕаны алҕаһаан итинник быһыыламмыттар. Тыаттан тиит, хатыҥ кунааҕын (оҕолор «сылгы туйаҕа» диэн ааттыырбыт) турута сынньан хомуйан, куулга сүгэн аҕалан, ону сыал оҥостон экчиргэлиир, оонньуур үгэстээхпит, онон баҕар кыра ыамайдар бутуллуохтарын да сөп
Эбээ Маарыйа түөнньүт. Кыа хомуйан баран маҥнай хатарар, онтон ытыһыгар имэрийэн хатыытын, сэбирдэҕин тымырын илдьиритэн тоҕор, салгыы быһах ончоҕунан үлтү сынньан, ньыһыйан баран тыытар, оччоҕо кыа букатын түү курдук сымныыр. Кыатын туоска суулаан, өһүөҕэ кыбытан уура сылдьар. Онтутунан иҥиирдэрэ хоҥнубут, эттэрэ быстыбыт дьону түөннээн эмтиир. Биирдэ «Жданов» аатынан ыаллыы холкуостан Тэһэкэ диэн оҕонньор эт быстан, сабыста кырдьыбыт, хара уралдьылаах, үрүҥ туйахтардаах, үүт маҥан аты миинэн, аат ааттаан, түөннэтэ кэлэ сырытта. Сиһин ыарыыта бэрдиттэн бөкчөччү туттан хаамара. Атыттан айакалаан-дьойоколоон нэһиилэ түспүтэ. Оҕонньору эмээхсин сонно түөннээбитэ. Тэһэкэ ырбаахытын устан бөкчөйөн олордоҕуна көрбүтүм, били, Мискээйэптэр аҕалара Хахалдьыйа курдук сиһэ түөрэтэ түөн быһа сиэбит чэрэ эбит этэ. Баһыычаан ону көрөн:
Биир эбит икки эб-эбит үс эбит диэн биэскэ диэри аахпыта, онтон ордук ахсааны билбэтэ, онон өрө тыынан баран тохтообута. Итини да Намыынаптар кыргыттара Маарпалаах үөрэтэннэр, ханнык эмэ син удумаҕалатара.
Бээ тоом, мэһэйдээмэ диэн эбээ Баһыычааны туора туран көрөрүгэр эппитэ.
Маҥнай ханан ордук быһа тутан ыалдьарын ыйыппыта, тарбаҕын сүрэҕинэн сэмээр баттыалаан көрбүтэ, онтон кыатын ууран баран испиискэнэн уматан түөннээбитэ, кыа умайан бүтэн этигэр тиийбитигэр кыптыый буутун төгүрүгүнэн ыксары баттаабытыгар, түүрүччү сиэммит кыа тобоҕо пос гына ойон хаалбыта. Оннук ойдоҕуна түөн табыллан ууруллубутун туоһута үһү. «Кыратык сыта түс» диэбитигэр, Тэһэкэ налыйан нуктаан ылбыта. Түөн уурбут сирэ хабыллыбыт этэ. Оҕонньор ыарыытын тыына тахсан, төннөрүгэр көнөтүк туттан дьиэлээбитэ. Кэлин «уот ааныттан эмээхсиҥҥэ түөннэппэккэ» диэн дьоҥҥо махталын биллэрэн кэпсээччи. «Табыллан ууруллубут түөн бааһа уһуннук оһор, ол кэм устата симэһин сүүрэ сылдьар, сыыйа-баайа чэрдийэр, кыайан нэмин табан ууруллубатах түөн сонно оһон хаалар» диэн кэпсиирэ эмээхсин.
Эбээ саас миэхэ төбүрүөн тахсыбытын эмтээн турар. Уҥа илиим бэгэччэгэр үстээх алтан харчы саҕа төбүрүөн төгүрүйбүтэ. Эмээхсин хаппыт талаҕы быһан ылан уматан баран, сүгэ тимирин иэдэһигэр сүмэһинин сүүрдүбүтэ. Дьиктиргиэм иһин хаппыт талаҕы уот сиэтэҕинэ, үөл талахха дылы, сүмэһин кэлэрэ, онон төбүрүөнү бэйэтин таарыйбакка эрэ эргиччи биспитэ. Бэгэччэкпэр быдьыгыраабыт төбүрүөн сонно, аҕыйах хонугунан оһон хаалбыта. Кэлин Баһыычааҥҥа ити курдук баас иэдэһигэр тахсыбытын эмиэ бэрт судургутук эмтээбитэ.
Ыһыы үлэтэ бүтэн оҕолор арыый иллэҥсийдилэр. Хатыйыы күрүөҕэ чөкөһөн олорон күн арааһын бары сэһэргэһэбит, ол быыһыгар оонньуубут, кыра оҕолорбутун көрөн-истэн мэлдьи илдьэ сылдьабыт.
Өссө сонуок саҥа хорутуллан эрдэҕинэ, ыанньык пиэрмэтэ, кыстык сирдэриттэн Быркылаахтан Мундулуҥдаҕа көһөн кэлбиттэрэ. Сүөһү маҥырааһына, оҕус айаатааһына, ыт үрэр, дьахталлар ньамалаһар, оҕолор ыһыытаһар-хаһыытаһар саҥалара барыта холбоһон, күө-дьаа олох сайылык иһин толорон кэбиспитэ. Чуумпу, луҥку, нуурал киэһэлэргэ чукаалар истэриттэн титиик түптэлэрин хойуу буруолара аа-дьуо, аргыыйкаан үрдүк мэҥэ халлааҥҥа өрө сыыйыллыбыттара Тус-туспа сайылык оҕустара, үгэстэринэн, күөн көрсүүлэрэ саҕаламмыта, сыптарыҥ эмэһэ буолбут, тээһэҥкэстэрэ тэскэйбит атыыр оҕустар, уоттаах түптэ күлүн, суол хайыҥын тураҥын үрдүлэригэр саба ыста-ыста, дьүһүн-бодо бөҕөтө буолан, маска-окко аалынан килбэппит уһуктаах муостаах, будьуруйбут сүүстээх төбөлөрүнэн силбиэтэнэ-силбиэтэнэ, көхсүлэрин иһиттэн күрдьүгүнээн мөҥүрүү-мөҥүрүү, айахтарыттан күүгэн алла-алла, ахтылҕаннаахтарын көрсөөрү, тиэтэйэн ахан, айан суолун устун айаатыы-айаатыы сүгүллэҥнээн иһэллэрин көрөн, тэлгэһэ таһыгар оонньуу сылдьыбыт оҕолор куттанан хатыйыы күрүө алын сиэрдийэтин аннынан искэ төкүнүһэллэрэ, арыый кыанааччылара үрдүнэн ыстанаары ыстааны, ырбаахыны да хайа түһүү баара. Араас ханна барыай